Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
269 anafaza və 1 telofaza işarə olunur. 2-ci bölünmədə həmin mərhələlər II rəqəmi ilə işarələnir (şəkil 63). Meyozun 1 profazası həm mitozun profazasından həm də meyozun II profazasından fərqli və mürəkkəbdir. Şəkil 63. Meyoz. 270 Meyozun 1 profazası özü ayrılıqda 5 ardıcıl mərhələdən ibarətdir: 1. Leptotena, 2. Ziqotena, 3. Paxitena, 4. Diplotena, 5. Diakinez. Meyoza və ya reduksion bölünməyə daxil olan hüceyrələrdə adi diploid (2n) xromosom dəsti olur. Profazadan əvvəl gələn interfazada hüceyrələr G 1 , S, G 2 mərhələlərini keçərək DNT və xromosomu təşkil edən xromatidləri ikiləşir. Sonra onlar 1 profazanın leptotena mərhələsinə daxil olur, bu mərhələ nazik xromatin saplar mərhələsi də adlanır. Leptotenada xromosomlar artıq S dövrünün nəticəsi olaraq ikiləşmişdir. Lakin hər xromosomun iki qız xromatiddən ibarət olmasını çox da asanlıqla müşahidə etmək olmur (mitozdan fərqli olaraq). Hələlik leptotenada diploid xromosom sayı mövcud olur. Leptotena mərhələsində xromosomlar üzərində müncüq kimi düzülmüş xromatidlərin sıxılmış sahəsi olan xromomerləri aydın görmək olur. Xromomerlərin sayı, düzülüşü, xromomer arası məsafə hər bir xromosom üçün özünə məxsusdur. Xromomerlərin bu xüsusiyyəti xromosom xəritəsinin tərtib edilməsi və onların sitogenetik cəhətdən analizi üçün əlverişli şərait yaradır. Xromosomlarda xromomerlərin sayı müxtəlif obyektlərdə müxtəlifdir: məs. Tritonun 12 xromosomunda 2,5 min. düyünün 24 xromosomunda 645 dənədir. Leptotenanın sonunda homoloji xromosomların konyuqasiyası başlayır. 271 Ziqotena – bu mərhələdə homoloji xromosomlar konyuqasiya edir (artıq S mərhələsini keçmiş və ikiləşmiş). Belə xromosomlar bivalentllər adlanır. Hər bir bivalentdə 4 xromatid olur. Beləliklə, bivalentin sayı haploid xromosom dəstinə bərabər olur. Xromosomların bu cür cütləşməsi paxitena mərhələsində daha aydın görünür. Ziqotena mərhələsi xromosom sayının iki dəfə azalmasının əsasını qoyur. Bu prosesdə homoloqların bir-birini necə tapması mexanizmi hələ də dəqiq məlum deyil. Doğurdan da necə olur ki, bütöv bir xromosom dəstində yanaşı, qonşu xromosomlar bir-birilə konyuqasiya etmir, ancaq hər bir xromosom öz spesifikliyinə uyğun olaraq xromosomu seçir və onunla konyuqasiya edir. Son zamanlar zanbaqkimilərin meyoz prosesinin öyrənilməsi zamanı məlum olmuşdur ki, bu zaman ziqotena mərhələsində hüceyrədəki DNT-nin 0,3 faizi sintez olur, əgər mitoz prosesində hüceyrənin bütün DNT-si interfazada sintez olunursa, meyozda isə 0,3 faiz xüsusi Q-S nukleotidləri ilə zəngin olan DNT sintez olunur. Bu DNT-L-DNT adlanır və öyrənmişlər ki, hər homoloji xromosomun xüsusi sahələrində L-DNT yerləşmiş olduğundan həmin sahələr sanki bir-birini tanıyır, seçir və o sahələrlə də konyuqasiya edirlər. Bir qədərdən sonra xromosomlar başqa strukturla bir-birilə birləşir ki, buna sinaptemal kompleks deyilir. Homoloqların birləşməsi əvvəlcə sentromer nahiyyəsində baş verir, sonra isə xromosomun bütün boyunu əhatə edir. Sinaptemal kompleksin xromosomları bir-birinə birləşdirilməsini paltarlarda 272 istifadə edilən «zəncirbəndə» bənzətmək olar. Belə ki, iki xromosom sapı bir xromosom sapda birləşir. Sinaptemal kompleksə bütün eukariotlarda, ibtidailərdə, yosunlarda, ibtidai və ali göbələklərdə, ali bitki və heyvanlarda rast gəlinir. Paxitena – bu mərhələ yoğun saplar mərhələsi adlanır. Çünki ziqotenanın nəticəsi olaraq xromosomlar bir tərəfdən konyuqasiya nəticəsində qalınlaşmış, digər tərəfdən isə müəyyən qədər spirallaşma nəticəsi olaraq qısalmışlar. Bu çür qalın paxiten xromosomların sayı haploid sayına uyğundur (1n). Deməli burada da xromatidlər 4n, DNT-isə hər bir paxiten xromosomunda dörd dəfə çoxdur. Bu mərhələdə meyoz üçün xarakter olan başqa bir proses krossinqover-homoloji xromosomların identik sahələrinin mübadiləsi gedir. Paxitenada morfoloji cəhətdən bu prosesi tutmaq olmur. Lakin sonradan diplotenada onlar ayrıldıqda krossinqover geden müəyyən nahiyyələrdə (xiazm nahiyyəsində) əlaqəli qalırlar. Belə hesab edirlər ki, genetik mübadilə elə həmin sahələrdə gedir. Müəyyənləşdirmişlər ki, paxitenada hüceyrə DNT- nin 0,1 faizi sintez olunur. Bu sintez reparativ xüsusiyyət daşıyır. Belə ki, o, hüceyrəni DNT ilə zənginləşdirmir, hüceyrədə itmiş DNT-ni bərpa edir. Paxiten mərhələsində xromosomların tpanskripsiyası və bəzi xromatidlər fəallaşır ki, bu da xromosom strukturunda müəyyən dəyişikliklər yaranmasına səbəb olur. Bəzi orqanizmlərin 273 oositlərində fırça şəkilli xromosomların yaranması elə bu dəyişiklərlə əlaqədardır. Diplotena – iki qat saplar mərhələsi adlanır. Meyozun bu mərhələsində homoloqların bir-birini dəf etməsi başlayır. Lakin bu zaman hər homoloji xromosomun qız xromatidləri bir-birilə birləşmiş vəziyyətdə qalır. Bivalentlər bir-birini dəf etdikdə xromosomların bir-birinə birləşdiyi xiazm sahələri aydın görünür. Bu zaman ancaq bu sahədə sinaptemal kompleksin qalıqları müşahidə edilir. Xromosomların ayrılmış sahələrində isə onlar itir. Xiazmların yerləşməsi və miqdarı müxtəlif növlərdə və xromosomlarda müxtəlif olur. Daha uzun xromosomlarda xiazm da çox olur. Ən qısa xromosomda hər bivalentdə heç olmasa bir xiazma olur. Diplotena mərhələsində xromosomlar daha da qısalır, qalınlaşır (spirallaşma hesabına), kondensasiyaya uğrayır. Buna görə də hər xromosomun dörd xromatiddən ibarət olması aydın görünür. Bu zaman hər homoloqdan birinin xromatidinin (4 xromatiddən 2-nin) çarpazlaşması aydın görünür. Diakinez – xiazm sayının azalması ilə bivalentlərin qısalması, nüvəciklərin itməsi ilə xarakterizə olunur. Bivalentlər daha kompakt forma alır. Xromosomlar nüvə qılafı ilə əlaqəsini itirir. Bu mərhələ hüceyrənin ikinci bölünməsinə keçid adlanır. Bundan sonra I metafaza başlayır. Bu zaman bivalentlər metafazaya xas olaraq ekvatorda düzülürlər. I anafazada xromosomlar bir-birindən ayrılır. Lakin bu zaman mitozdakı kimi qız xromotiddər deyil, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|