Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V FƏSİL HÜCEYRƏNİN DİFFERENSASİYASI
274 iki qız xromatiddən ibarət olan hər homoloji xromosomdan biri müvafiq qütbə çəkilir. Homoloqlardan hansının bu və ya digər qütbə çəkilməsi tam və təsadüfi xarakter daşıyır. Belə ki, bu zaman müxtəlif xromosom cütləri istənilən kombinasiyada qütbələrə çəkilə bilər. Hər qütbdəki xromosomlar iki xromatiddən ibarət olur. Bundan sonra I telofaza başlayır. Telofazada elə bir əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermir. Sadəcə olaraq qütblərdəki xromosomlar despiralizasiyaya uğrayır, spirallar açılır, xromosomlar öz aydın görkəmini itirir və yumaq formasını alırlar. I telofazadan sonra qısa interkinez dövrü keçir. Lakin bu zaman DNT sintez olunmadan hüceyrələr 2-ci bölünməyə daxil olurlar. 2-ci bölünmə morfoloji xüsusiyyətlərinə və mərhələlərinin ardıcıllığına görə mitozdan fərqlənmir. Sentromer nahiyyələrində birləşmiş qalan qoşa qız xromatidlər (hər yumaqda ayrıca) II profaza, II metafaza, II anafaza və II telofaza mərhələlərini keçərək cinsi hüceyrələrə düşürlər. Beləliklə meyozun II bölünməsində iki xromatidli və 2 s miqdarda DNT-yə malik hüceyrələr ayrılıqda haploid xromosomlu 4 cinsi hüceyrə əmələ gətirir. Erkəklərdə həmin cinsi hüceyrələr spermatozoid, dişilərdə isə yumurta hüceyrəsidir. Həmin hüceyrələrdə hər xromosom bir xromatiddən ibarət olur. Bu hüceyrələrdən hər biri öz genetik konstitusiyası ilə biri digərindən ferqlənir və mayalanma qabiliyyətinə malik olur. 275 V FƏSİL HÜCEYRƏNİN DİFFERENSASİYASI Orqanizmin funksiyalarının müxtəlifliyi onu təşkil edən hüceyrələrin differensiasiyaya uğramasını tələb edir. Müəyyən tip hüceyrələr müvafiq funksiyaları yerinə yetirməyə uyğunlaşmışlar. Bununla əlaqədar olaraq onların morfologiyası da dəyişmişdir. Məsələn, sinir hüceyrələri qıcığı qəbul etmək və ona cavab vermək funksiyasına müvafiq olaraq şaxəli forma kəsb etmişlər. Miofibrillərə malik olan əzələ hüceyrələri yığılma və açılma xüsusiyyətini kəsb edir. Hüceyrələrin bu cür struktur və funksiyalarının ixtisaslaşması differensiasiya adlanır. Differensiasiya həmişə ümumilikdən nə isə ixtisaslaşmağa, müxtəlifliyə çevrilməklə əlaqədar olur. Hüceyrə differensiasiyası fasiləsiz olaraq orqanizmin inkişafının bütün mərhələlərində baş verir. Lakin onun maksimum sürəti rüşeymin inkişafı dövründə müşahidə edilir. Əksər orqanizmlər cinsi yolla çoxalırlar. Çoxhüceyrəli heyvan və bitki orqanizmləri cinsi çoxalma zamanı bir mayalanmış yumurta hüceyrəsindən-ziqotdan, vegetativ çoxalma zamanı bir qrup oxşar hüceyrələrdən, sporlarla çoxalma zamanı isə bir somatik hüceyrədən inkişaf edirlər. İstər bir hüceyrədən istərsə də bir qrup hüceyrədən inkişaf nəticəsində çox müxtəlif hüceyrələrdən təşkil olunmuş mürəkkəb orqanizm əmələ gəlir. Yeni anadan olan uşağın bədənində 23 10 2 hüceyrə olur. Həmin 276 hüceyrələr sonradan öz quruluş və xüsusiyyətlərini saxlayan müxtəlif tip hüceyrələr əmələ gətirirlər (normal insanın bədənində 220 müxtəlif tip hüceyrələr var). Eyni tipli hüceylərdən fərdi inkişaf prosesində quruluş və funksiyasına görə fərqlənən çox müxtəlif hüceyrələrin əmələ gəlməsi prosesi differensiasiya adlanır. Differensiasiya nəticəsində hüceyrələrdə baş verən dəyişikliklər çoxalma zamanı nəslə ötürülür. Deməli belə dəyişikliklər irsən möhkəmləndirmiş dəyişkənliklərdir. İrsi maddənin xromosomda yerləşməsini əsas götürən A.Veysman hesab edirdi ki, hüceyrələrin differensiasiyası irsi maddələrin mitoz dövründə qeyri- bərabər paylanmasıdır. Bu nəzəriyyəyə əsasən müxtəlif tip hüceyrələr differensiasiya zamanı onların inkişafını, quruluşunu, funksiyasını müəyyənləşdirən müxtəlif determinantlar və ya irsiyyət vahidləri saxlayırlar. Lakin amfibilərin inkişafının ilk dövrlərində ziqotanın paralanması zamanı aparılan tədqiqatlar nüvələrin eyni tipli olmasını isbat edir. Məs: Şpeman mayalanmış yumurta hüceyrəsini sapla ortadan elə bölmüşdür ki, nüvə hüceyrənin bir yarısında qalmış, digər yarısına isə ancaq sitoplazma düşmüşdür. Bu zaman nüvə olan hissə bölünməyə başlamış, nüvə olmayan hissə isə bölünməmişdir. Hüceyrənin nüvəli və nüvəsiz hissələri arasında nazik sitoplazmatik körpü əmələ gəlmişdir. 4- cü bölünmədən sonra 16 nüvə əmələ gələndə onlardan biri sitoplazmatik körpü vasitəsilə nüvəsiz hissəyə keçmişdir. Bundan sonra həmin hissə də bölünməyə başlamış və ondan tam həyati qabiliyyətə malik sürfə 277 əmələ gəlmişdir. Kinq və Briqqs amfibilərdə nüvə köçürülməsi metodikasını işləyib hazırlamışlar. Bu metodika nüvə inkişafının nisbətən sonrakı mərhələsində onun potensiyasını izah etməyə imkan vermişdir. Yumurta hüceyrəsinin nüvəsi şüşə iynə ilə hüceyrədən çıxarılıb yerinə pipetka vasitəsilə nisbətən sonrakı inkişaf mərhələsində olan diploid nüvə keçirilmişdir. Blastulanın son mərhələsində olan nüvənin köçürülməsi zamanı əksər yumurta hüceyrələri ancaq blastula mərhələsinə qədər inkişaf etmiş, bir sıra hallarda isə normal sürfə əmələ gətirmişlər. Bəzi müəlliflər amfibinin nüvəsi çıxarılmış yumurta hüceyrəsinə göz qədəhinin neyrula hüceyrələrini, bağırsaq və böyrək hüceyrələrini köçürdükdə normal fərd almağa nail olmuşlar. Lakin nüvənin köçürülməsi ilə əlaqədar olan bütün təcrübələrdə yumurta hüceyrəsi ya blastula mərhələsinə qədər inkişaf etmiş və ya da sürfələrin müəyyən hissəsi anormal olmuşdur. Bu hadisənin səbəbini izah etmək üçün bir blastuladan bir neçə yumurta hüceyrəsinə nüvə köçürülmüşdür. Onların bəzilərindən normal sürfələr inkişaf etmiş, müəyyən qismi anormal olmuş, digərləri isə, ancaq blastula mərhələsinə qədər inkişaf etmişlər. Bu zaman məlum olmuşdur ki, nüvənin yumurta hüceyrəsinin inkişafını müəyyən mərhələyə qədər idarə edə bilməsi xüsusiyyəti seriya ilə nüvə köçürülməsi təcrübələrində də özünü göstərir. Yəni bu xüsusiyyət hər hansı genetik amillərlə əlaqədardır. Sonralar məlum olmuşdur ki, o nüvələr ki, yumurta hüceyrəsinin inkişafını ancaq blastula mərhələsinə qədər idarə edir, onlarda xeyli xromosom Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|