Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
286 dəyişkənlikdir. Hüceyrə məhv olanda xromatin koaqulyasiyaya uğrayır, nüvə daxilində kobud aqreqat halında toplanır (piknoz), çox vaxt nüvənin yığışmasına (karioreksis) və ya əriməsinə (kariolizis) səbəb olur. r-RNT-i sintezi pozulanda nüvəcik yığışır, qranulalarını itirir, fraqmentlərə parçalanır və ya içərisində sıxlığı azalan «boşluqlar» əmələ gəlir. Ribosomların yetişməsi pozulduqda isə nüvəcik iriləşir, lakin içərisində, ribosom olmur. Nüvə qlafının ən çox rast gələn dəyişikliyi perinuklear sahənin şişməsi, nüvə qılafı sərhədlərinin qıvrılmasıdır ki, bu da çox vaxt piknozla uyğun gəlir. Hüceyrələr zədələnərkən ilk əmələ gələn dəyişikliklərdən biri hüceyrənin şar forması almasını, çıxıntılarının və mikrotükcüklərinin itməsini göstərmək olar. Bir qədər sonra isə əksinə plazmatik membranın dəyişilməsi, normal hüceyrələrdə olmayan müxtəlif çıxıntıların əmələ gəlməsi və ya kiçik qovucuqların əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Oksidləşdirici fosforlaşma proseslərinin pozulmasının ilk mərhələlərində mitoxondri matriksinin sıxılması membranlar arası məsafənin genişlənməsi müşahidə edilir. Sonradan mitoxondrinin bu cür reaksiyası onun şişməsi ilə əvəz olunur. Bu zaman mitoxondri yumru (sferik) forma alır və ölçüsü böyüyür, matriks şəffaflaşır. Mitoxondrinin şişməsi kristlərin ölçüsü və sayının azalması ilə müşayiət olunur. Mitoxondrinin geri dönməz dəyişkənliyi zamanı isə membran parçalanır, matriks hialoplazma ilə qarışır. Endoplazmatik retikülüm sistemi ayrı-ayrı kiçik vakuollar və boşluqlara parçalanır. Dənəvər retikülüm 287 üzərində ribosomların miqdarı azalır ki, bu da zülal sintezinin azalmasına səbəb olur. Bəzi hallarda endoplazmatik retikülün üzərində boşluqların genişlənməsinə səbəb olan təbiəti müəyyən olunmayan maddə toplanır. Görünür bu hadisə endoplazmatik retikülüm üzərindəki hazır maddələrin, Holci aparatı vakuollarına ötürülməsi prosesinin pozulması nəticəsi olaraq yaranır. Bu zaman Holci aparatının çənləri də genişlənə bilir və ya parçalanır, onların daxilində bəzən Holci aparatının sintez etdiyi sekretlər toplanır. Hüceyrələrin zədələnməsi zamanı onlarda mitotik aktivlik kəskin surətdə azalır. Onlar meyozun müxtəlif mərhələlərinin gecikməsi, xüsusilə mitotik aparatın pozulması nəticəsi olaraq yaranır, mitotik zəhər olan kolxitsin vasitəsilə mitotik aparatı dağıtmaqla və ya plazmatik membranın keçiriciliyini artırmaqla da (xarici mühitin hipoteniyası ilə) mitozu süni surətdə dayandırmaq mümkündür. Maraqlı burasıdır ki, hüceyrə komponentlərinin bu cür ayrı-ayrı submikroskopik dəyişkənlikləri hüceyrələrin təbiətindən və zədələndirici faktorların alternativliyindən asılı olmadan bir-birinə oxşar ola bilər. Məs: mioxondrilərin və sitoplazma vakuollarının şişməsi qaraciyər hüceyrələrində müxtəlif zəhərlənmələr zamanı müşahidə olunur. Buna oxşar dəyişkənliklər ürək infarktı zamanı və ya kəskin oksigen çatışmazlığı zamanı da müşahidə edilir. Zədələnməyə qarşı hüceyrələrin bu cür oxşar cavabları belə mülahizə etməyə imkan verir ki, canlı protoplazmanın reaksiyaları əsasında hansısa vahid molekulyar mexanizm durur. Müxtəlif amillərin 288 təsirindən sitoplazmanın geri dönən spesifik olmayan dəyişkənlikləri «paranekroz» termini ilə adlandırılmışdır. Güman edirlər ki, paranekrotik reaksiyaların əsasında hüceyrədaxili zülaların denaturasiyası durur. Hüceyrələrin zədələnməsi zamanı zülalların ikinci, üçüncü strukturu pozulur. Onlar nativ vəziyyətdən denaturasiya vəziyyətinə keçir ki, bu da öz növbəsində zülalın konfiqurasiyasının dəyişməsinə, onların fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərinin pozulmasına səbəb olur. (Nasonov və Aleksandrovun denaturasiya nəzəriyyəsi, 1940). Bu nəzəriyyə ilə spesifik olmayan zədələndirici amillərə məs: temperaturun, mühitin RH- nın və s. dəyişməsinə hüceyrələrin göstərdiyi reaksiyanı yaxşı izah etmək mümkün olur. Mənfi amilin təsiri götürüldükdən sonra hüceyrədə patoloji proseslər dayanır. Əgər hüceyrənin zədələnməsi çox dərin deyilsə o zaman hüceyrədə reparasiya prosesləri gedə bilər və hüceyrə normal funksional vəziyyətinə qayıda bilər. Belə ki, çox hallarda endoplazmatik retikülümün fraqmentlərə parçalanması və mitoxondrilərin şişməsi geri dönür. Hüceyrədə bu proseslərin geri dönməsinə normal vəziyyətin bərpasına çox vaxt hüceyrə regenerasiyası deyilir. Təəssüf ki, ayrı-ayrı hüceyrə komponentlərinin bərpa olması prosesi tam izlənməmişdir. Odur ki, strukturlarını bərpa edən hüceyrələrdə mitoxondri strukturlarının bərpasının dəyişilmiş mitoxondrilərin normallaşması və ya intakt mitoxondrilərin bölünməsi hesabına getməsini söyləmək çətindir. Bu başqa orqanoidlərə də aiddir. 289 Hüceyrənin bütün xüsusiyyətləri qismən bərpa olduqda o, qeyri tam reparasiya adlanır. Qeyri tam reparasiya zamanı zədələndirici amilin təsiri götürüldükdən sonra hüceyrə bir sıra xüsusiyyətlərini bərpa edirsə də bir müddətdən sonra məhv olur. Xüsusilə bunu nüvənin zədələnməsi zamanı müşahidə etmək mümkündür. Məs: ultrabənövşəyi şüalarla təsir etdikdən sonra bəzi infuzorlar öz hərəkət funksiyasını bərpa edir, onlarda kirpiklər, həzm vakuolları normal işləyir, onlar qidanı qəbul edir, lakin bir müddətdən sonra nüvə strukturlarının zədələnməsi nəticəsi olaraq məhv olurlar. Geri dönməyən zədələnmələr zamanı hüceyrələr məhv olur. Hüceyrənin ölümü vaxtını dəqiq təyin etmək çətindir. Çünki ölüm ani hadisə olmayıb, müəyyən bir prosesdir. Geri dönməyən zədələnmələr zamanı bir sıra ardıcıl proseslər onun dağılmasına səbəb olur. Hüceyrələrin ilkin zədələnmələri zamanı onlar geri dönən dəyişikliklərə oxşayır, fərqi ondan ibarətdir ki, zədələndirici amilərin təsiri götürüldükdən sonra o dəyişikliklər bərpa olmur, əksinə proqressivləşir. Hüceyrələrin vital rəngləyicilərlə diffuz rənglənməsi onların bu vəziyyətini göstərən ən yaxşı misaldır. Hüceyrələrin ölməsi zamanı hüceyrədaxili hidrolitik fermentlər fəallaşır. Onlar zülaları, lipidləri və s. parçalayır, bu zaman hüceyrədaxili membranlar, o cümlədən lizosomların membranı əriyir. Bütün bunlar avtolizə – hüceyrələrin öz-özünü həzm etməsinə səbəb olur ki, bu da artıq ölümlə əlaqədar olan dəyişikliklərdir. Hüceyrə səviyyəsində patoloji proseslər təkcə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|