Azяrbaycan mиllи elmlяr akademиyasы
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
48 Azərbaycan və Osmanlı türklərinin bir-birləri ilə olan doğmalıqları gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Osmanlı Türkiyəsi arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı. Azərbaycan Cümhu- riyyəti çətin günlərini yaşayarkən Türkiyə hökumətinə müraciət edib ondan kömək istədi. 1918-ci ilin 4 iyun tarixli Batum müqaviləsinin şərt- lərinə görə Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi yardım haqqında müraciətinə uyğun olaraq, Türkiyə hökuməti ehtiyac olduğu zaman ona bu köməyi də göstərməyi öz üzərinə götürmüşdü. Yarandığı gündən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməyə çalışan düşmən qüvvələr çox idi. Sovet Rusiyası, İran, İngiltərə və digər imperialist ölkələr belə məkrli niyyətdə idi. Bir tərəfdən çar Rusiyasının generalı Denikin ordusu, bir tərəfdən də ermənilər Bakıda yenicə yaradılmış Mərkəzi Kaspi adlı oyuncaq hökumətdən istifadə edərək Bakı quberiniyasını da Azərbaycanın əlindən almağa çalışırdılar. Ona görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hərbi yardım üçün Osmanlı Türkiyəsinə müraciət etməyi lazım bildi. Buna cavab olaraq Türkiyədə dərhal tədbirlər görülməyə başladı və Azərbaycana göndərilmək üçün xüsusi ordu təşkil edildi. Həmin ordu Qafqaz İslam Ordusu adlandırıldı və ona Türkiyənin o zamankı hərbi naziri Ənvər paşa öz qardaşı Nuru paşanı komandan təyin etdi. O dönəm onsuz da çökməkdə olan «Osmanlı dövləti, Azərbaycanı xilas etmə hərəkatına başladığı andan etibarən Sovet Rusiyasını, Ermənistanı, Gürcüstanı, Azərbaycan ermənilərini, İngiltərəni və müttəfiqi Almaniyanı sanki ortaq təşkil edilmiş bir cəbhə olaraq qarşısında görmüşdü» (103, 117). Doğurdan da, Azərbaycan Cümhuriyyətinin ona düşmən kəsilən 49 imperialist və işğalçı qüvvələrdən, eləcə də erməni daşnaklarından qorunmasında və möhkəmləndirilməsində əsas rolu Qafqaz İslam Ordusu oynadı. Osmanlı dövləti Azərbaycanı təkcə rus, erməni və başqa imperialist-sepe- ratçı qüvvələrdən qorumaqla kifayətlənmədi, Azərbaycanın öz ordusunun yaradılması qayğısına da qaldı. Prof. Əhməd Karaca çox doğru deyir ki, «Bu, (Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya yardıma gəlməsi – A.M.) türk tarixində ilk dəfə olaraq bir türk dövlətinin digər türk dövlətinin yardımına getdiyi bir hadisə idi» (52, 14). Tarixdən və apardığımız araşdırmalardan məlumdur ki, Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycana gəlişi yerli əhali tərəfindən çox böyük sevinclə qarşılanmışdır. Xalqın dəhşət və həyəcan içində olduğu bir vaxtda Türkiyə ordu- sunun onun köməyə gəlməsi əhali arasında böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycana gəlişi ölkədə ədəbi-mədəni, siyasi-sosial inkişafa yeni bir təkan verdi. İstiqlalçı sənətkarlar öz əsərlərində bu qələbəni, Türkiyə əsgərlərini ilhamla tərənnüm etdilər, şəhidlərə ağı dedilər. Azadlıq amalına, Türkiyəyə, türk xalqına, türkçülüyünə görə burada da Ə.Cavad öncüllərdən oldu. Ə.Cavad bu mövzuda şeirlər yazmaqla kifayətlən- məyib, eyni zamanda Qafqaz İslam Ordusu əsgərlərinə qoşulub. H.Baykaraya görə Türk ordusu Azərbaycana gələndə «Əhməd Cavad yenə «Müqəddəs Mehmetcik» və Azəri əsgər yoldaşları ilə Bakının Yasamal dağlarındakı səngərlərdə düşmənlə vuruşub» (22, 276). Ə.Cavad haqqında tədqiqat aparmış İrfan Murad Yıldırım da bunu təsdiqləyir (175, 18). Hətta «Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» kitabında da bu fakta rast gəlirik (97, 50 246). C.Qasımova görə, Ə.Cavad 1918-ci ildə də mart hadi- sələrinin qarşısını almaq üçün Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə Türkiyədə olmuşdu (83, 69). Lakin biz bu barədə başqa bir qaynaq və ya mənbəyə rast gəlmədik. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanda sevinclə qarşılanmasını o zaman dövri mətbuatda çap olunmuş çeşidli məqalə və şeirlərdən də görmək olur. Həmin məqalə və şeirlərin çoxu Əhməd Cavad tərəfindən qələmə alınmışdır. Bunların bəzilərindən Əhməd Cavad irsinin tədqiqatçılarından olan filologiya elmləri doktorları Əli Saləddin, Aybəniz Əliyeva (Kəngərli), professorlardan Əflatun Saraçlı, Alxan Bayramoğlu, filologiya elmləri namizədi Göyərçin Mustafayeva, Rəhman Həsənov və b. geniş söhbət açmışlar. Prof. A.Bayramoğlu «Qafqaz imdadına çatan türkün könül nəğmələri» adlı kitabında Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə Azərbaycana gələn türkiyəli şairlərlə Azərbaycanın ədib və şairlərinin yaradıcılıq əməkdaş- lıqlarından ətraflı bəhs etmiş, onların mətbuatda çap edilən şeir və məqalələrindən nümunələr vermişdir. Burada Ə.Cavadın Türk ordusuna və türkiyəli qələm dostlarına həsr etdiyi xeyli şeir və məqalə də yer almışdır (24, 119- 124, 131-134). Prof. Əflatun Saraçlının «Azərbaycan yazıçıları Cüm- huriyyət dönəmində» monoqrafiyasının bir fəsli (112, 118-174) Ə.Cavada həsr edilmişdir. Burada Ə.Saraçlı Ə.Cavadın Türkiyəyə həsr edilmiş şeir və məqalələrindən də söz açır. Ə.Cavad «Türk ordusuna» şeirində Qafqaz İslam Ordusunu belə salamlayırdı: İlk atarkən əski bürcə addımı, Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|