B. Yu. Xodiyev, D. S. Qgsimova korporativ boshqaruv о 'zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus tu ’lint vazirligi tomonidan 5Л342211 — «Korporativ hoshqaruv»

10-bosqich
— sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish: iste’molchiga 
servis xizmat va mahsulotni ishlatishda yodam berish.
11-bosqich
— Marketing faoliyatini nazorat yailish. Faoliyatning 
barcha bosqichlarini nazorat qilish, birinchi bosqichning tugashi birinchi 
bosqichni boshlanishiga sharoitdir.
Marketing strategiyasini o'rganish «marketingni boshqarish»ga 
tushuncha beradi.
Marketingni boshkarish-bozordagi o ‘rmni kengaytirish, sotish 
hajmini ko‘paytirish, foyda olish, o!zaro almashinuv qilish maqsadida 
bozorni va ishlab chiqarishni tahlil qilishdir.
Oldida turgan maqsadga erishishi uchun talab holatining darajasiga 
ta’sir etish marketingni boshqarishning vazifasi hisoblanadi. Ya’ni 
marketingni boshqarish-talabni boshqarish demakdir, Korporatsiya o‘z 
mahsulotlariga ihtiyoriy talab darajasini taxmin kiladi. 
г Lekin talab bu darajadan past yoki yuqori bo‘lishi mumkin. Mana 
shu kabi muammolarni marketing boshqaruvchisi hal qiladi.
' Marketing boshqaruvchisi — mavjud rejalarni amalga oshirish va 
n
nazorat qilishni amalga oshiruvchi, marketing faoliyatini tahlil qiluvchi 
mansabdor shaxsdir.
Bularga sotish va o‘tkazish bo'limining boshqaruvchilari, xodimlari, 
reklama xizmati xodimlari, sotishni rag‘batlantirish mutaxassislari, 
marketing tadqiqotchilari, mahsulot boshqaruvchilari va narx belgilash 
mutaxassislari kiradi.
67

---

7.2. Bozor imkoniyatlarini o‘rganish.
Bozor doimo o'zgaruvchi iqtisodiy elem entdir. Bu narsa 
korporatsiyalarda sotish va iqtisodiy tahlil bo'limlaring doimo izlanishda 
bo'lishiga chorlaydi.
Bozomi o'rganish, tadqiqot qilishning rejasi va maqsadini aniqlash 
orqali boshlanadi. Kevin bir necha yil oldingi mahsulot sotish 
kamchiliklari va xatolar marketing mutaxassislari tomonidan o‘rganiladi. 
Axborotni reklama, telefon va matbuot orqali bilib olish mumkin. 
Axborot yig‘ilgandan keyin ularni tahlil qiladilar va bozor holati hakida 
xulosa chiqaradilar. Bozordagi holatni bilgan holda sotish va ta’minot 
buyicha xulosalar ishlab chiqish mumkin.
Korxonalar doimo (yilda bir necha marta) bozordagi holatini 
belgilab olishi kerak. Bozor sig‘imi deganda ma’lum davr ichida xarid 
hajmi tushuniladi.
Uzoq muddatli prognozlar 15—20 yilga, o‘rta muddatlilar 5 yilga, 
qisqa muddatlilar 1—2 yilga mo‘ljallangan bo'lishi kerak. Yangi 
mahsulotni bozorga olib kirishda bozor sig‘imi katta ahamiyat kasb 
etadi. Bozor konyunkturasini, koiporatsiyaning o‘zidan tashqari alohida 
ixtisoslashtirilgan korporatsiyalar ham bajarishi mumkin. Bunday 
tashkilotlarning tizimini yaratish maqsadga muvofiqdir, chunki bozomi 
sifatli tahlil qilishga raqobat paydo bo‘ladi.
Bozor tadqiqotlarini o‘tkazish qimmatdir, shuning uchun barcha 
mavjud axborot manbalaridan samarali foydalanish kerak. Tadqiqot 
vaqtida foydali qonuniyat va qarashlami ishlab chiqish mumkin. Bozor 
sig'imi bo'yicha marketing tadqiqoti o‘tkazishda, raqobatchilar faoliyati, 
reklama, sotish siyosati, mahsulot assortimenti, korporatsiyalar tashkiliy 
tuzilishlarini tahlil qilishni unutmaslik kerak. Bozor bu orzu emas, 
balki qattiq haqiqatdir.
Bozor korporatsiyaning demonopolizatsiyasini talab etadi: kuchli 
raqobat, xo'jalik mexanizmini qayta qurishni, oldi texnologiyani joriy 
etish, proyekt-konstruktorlik xodimlarining yuqori malakasini va boshqa 
narsalami talab etadi. Agar yangi fikrlar bo‘lsa ham ular yuqori dara- 
jadagi, zamonaviy texnologiyasiz dunyo talablariga javob beradigan 
mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Yangi texnologiyalami sotib 
olish uchun chet el valyutasi kerak, uni esa ishlab topish zarur. Umuman 
olganda bozorga chiqish strategiyasi quyidagilami o‘z ichiga oladi:
1. 
Tadbirlar majmuasi o‘tkazish evaziga birlamchi umumlashtirish 
(maqsadlami aniqlash, tashkiliy tuzilishni rivojlantirish, kadrlar mala-
68

---

kasini oshirishga tayyorlash, ishlab chiqarish intizomini knch;iytirish, 
mehnat va material sarflarini tejash va hokazo).
2. Qo‘shma korxonalar tuzish evaziga yangi texnologiyalar sotib 
ohsh.
3. Yangi, umuman boshqacha bo'lgan mahsulotni yaratishga mala- 
kah menejer va konstruktorlarni jalb etish va tayyorlash.
4. Xalqaro model yaratish va uning evaziga ichki hamda xalqaro 
bozorni egallash.
5. Korporatsiyani yuqori rentabelli xo'jalikka aylantirish va ulgurji 
savdo bilan shug‘ullanish.
Bozorga chiqish strategiyasi asosiy maqsadga erishishni: yuqori sifatli 
mahsulot ishlab chiqarish, ishchilar hayot darajasini yaxshilanishni, 
ijtimoiy dasturlami amalga oshirishni ta’minlaydi.
Oxirgi maqsadga erishishga qiziqib, talpinib ishlagan ishchi tadbir- 
lami bajarilish samaradorligini oshiradi. Shu maqsadda korporatsiya 
o‘z aksiyalarini chiqarishi kerak, chunki ular egasiga yiliga 10—15% 
daromad olib keladi.
Bozor imkoniyatlarini baholash hamda o ‘rganish mobaynida ko'p 
yangi fikrlar paydo bo‘ladi. Maqsad bulardan eng to‘gcri keladiganini 
tanlab olish. Aytaylik, korporatsiya bozor imkoniyatlarini baholab, 
eng jalb qiluvchisi bu bolalar velosipedi bozoridir.
Bu mahsulotni mahsulotlar nomenklaturasiga kirgizish korporatsiya 
maqsadi va resurslar imkoniyatiga to‘g‘ri keladi, deb boshqaruvchilar 
qaror qiladi. Bunday tovar turi mavjud marketingga to‘g‘ri keladi. 
Lekin velosipedni ishlab chiqarishda unga material yetkazib beruvchi- 
lar bilan yaxshi aloqalar o‘rnatishga, velosipedni qiziqtiruvchi, xaridor 
imkoniyatiga 
to‘g‘ri keluvchi, raqobotchilarnikiga nisbatan sifatsiz 
bo‘lmasligi kabi muammolarga korporatsiya ahamiyat berishi darkor. 
Har bir element bozor imkoniyati va sig‘imiga nisbatan tahlil qilinishi 
kerak. Bu jarayon 4 bosqichdan iborat: bozorni olchash, prognozlash 
hamda bozorda tovami joylashtirish. Bozor ko‘lamini o‘lchashda korpo­
ratsiya barcha bolalar velosipedini aniqlaydi va har bir model sotilish 
hajmini ko‘rib chiqadi. Bu borada velosiped bozorining kelajakdagi 
ko‘lami ham muhimdir.
Bozorni segmentatsiyalash — bu iste’molchilarning xohishi, tavsifi 
va xatti-harakatiga qarab tabaqalashdir. Bahosidan qat’iy nazar yaxshi 
velosipedlarni xarid qilayotgan xaridorlar bozorning bir segmentini 
tashkil etadilar. Boshqa segmentga bahosiga e’tibor beradiganlar kiradi. 
Ularning xohishi va imkoniyatiga qarab segmentasiyalab, e’tiboripn
69

---

mos tovar ishlab chiqaxishga korporatsiya marketing imkoniyatlarini 
safarbar etishi zarur. Korporatsiya u yoki bu segmentga kirishni hal 
etishi, ya’ni maqsadli segmentni tanlaslii zarur. Iste’molchining nega 
aynan o ‘sha mahsulotni tanlayotganini bilish maqsadida ularning 
xususiyatlarini sohshtirish kerak.
Taqqoslash orqali mahsulotning bozordagi joyini, o‘rnini, ko‘rini- 
shini tasvirlab berish mumkin.
Shunday qilib, bozor strategiyasini ishlab chiqish tovar ishlab chi­
qarish siklining asosiy davri bo‘lishi mumkin. Amerika korporatsiyalarida 
so‘rov o ‘tkazilganda shu narsa ma’lum boidiki, ishlab chiqarishning 
o‘zi va texnologiyadan tashqari mahsulotga talab uyg'otish va uni 
to ‘g'ri yyetkazib berish muvaffaqiyatga erishishning asosiy kahtlaridan 
biri bulib hisoblanar ekan. Ularning fikricha, ommaviy ishlab chiqarish 
texnologiyalari muammolari, mahsulotni sotish va o ‘tkazish muam- 
molariga qaraganda ancha yengil ekan.
Iqtisodiyotda marketing nazaiiyasini ijodiy qo‘llay bilish korporatsiyaning 
xo‘jalik faoliyatida tub o‘zgarishlarni hamda kam xarajatlilikni va 
iste’molchilarga qaratilgan ishlab chiqarishni to ‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga 
yordam beradi.