B9az(00titul1-9)
Yüklə 4,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
197 • VII fəsil • İnsan sağlamlığına ətraf mühitin təsiri • 7 4. Düzgün variantı müәyyәn edin: 1) Genealoji /Biokimyәvi üsul insanın nəsil şəcərəsinin öyrənilməsinə əsaslanır. 2) Mühitin genotipə təsirinin müəyyən edilməsi üçün sitogenetik/әkizlik üsulundan istifadə olunur. 3) Әkizlik /Biokimyәvi üsul insan orqanizmində gedən maddələr mübadiləsində baş verən çatmamazlıqların səbəblərini öyrənmək üçün tətbiq edilir. 4) Xromosom yığımında artıq xromosomların olması şәkәrli diabet/Daun sindromu xәstәliyinin sәbәbidir. 5) Әkizlik/Genealoji üsulu ilə sifətdə çilliliyin, barmaq izlərinin keçməsi və s. kimi əlamətlər öyrənilmişdir. 6) Autosom/Cinsi xromosomlarda baş verən çatışmazlıqlara misal kimi Daun sind- romunu göstərmək olar. 5. Sxemdәki sual işarәlәrinin yerinә (1–8 rәqәmlәri) X, Y, XX, yaxud XY işarәlәrindәn hansılar olmalıdır? 1. __ 2. __ 3. __ 4. __ 5. __ 6. __ 7. __ 8. __ LAYİHƏ 198 A Adrenalin – böyrəküstü vəzinin ifraz etdiyi hormon; qanda qlükozanın miqdarını, arterial təzyiqi artırır. Qaraciyərə qan axınını gücləndirir və maddələr mübadiləsinin tənzimlənməsində iştirak edir. Àíàáîëèçì (éóí. “ àíàáîëå” – ãàëäûðìàã) – màääÿëÿð ìöáà- äèëÿñè ïðîñåñèíèí áèð ìÿðùÿëÿñè; öçâè ìàääÿëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ùöúåéðÿíèí ãèäàíû ìÿíèìñÿìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð. Anemiya – qanazlığı. Xəstəlik zamanı qanda eritrositlərin və ya eritrositlərdə hemoqlobinin miqdarı azalır. Àíòèáèîòèê (éóí. “ àíòè” – ÿêñèíÿ, “áèîñ” – ùÿéàò) – mèêðîîð- ãàíèçìëÿðè ìÿùâ åäÿí âÿ éà ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíè çÿèôëÿäÿí ìàääÿ. Àíòèáèîòèêëÿð êèô ýþáÿëÿêëÿðè, àêòèíîìèñåòëÿð âÿ àëè áèòêèëÿð òÿ- ðÿôèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Àëáèíèçì (ëàò. “ àëáóñ” – àü) – oðãàíèçìäÿ íîðìàë ïèãìåí- òëèëèéèí îëìàìàñû. Àëëåë (éóí. “ àëëåëîí” – áèð-áèðèíÿ, ãàðøûëûãëû) – əëàìÿòèí ìåé- äàíà ýÿëìÿñèíè òÿíçèìëÿéÿí ýåí âàðèàíòû. Àññèìèëéàñèéà (ëàò. “ àññèìèëéàñèî” – îõøàòìà, áÿíçÿòìÿ). Ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí áèð òÿðÿôèäèð. Îðãàíèçìÿ äàõèë îëàí ìàääÿëÿðäÿí îðãàíèçìèí þç áÿäÿíèíè ãóðìàã ö÷öí ëàçûì îëàí ìàääÿëÿðèí ñèíòåçèäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ åíåðæèíèí òîïëàíìàñû ýåäèð. Àóòîñîì (éóí. “ àóòîñ” – þçö, “ñîìà” – áÿäÿí) – mîðôîëîæè úÿùÿòäÿí åðêÿê âÿ äèøè ôÿðäëÿðäÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí âÿ þç ùîìîëîæè úöòöíÿ îõøàð îëàí ãåéðè-úèíñè õðîìîñîìëàð. Àâòîòðîô (éóí. “ àóòîñ” – þçö, “òðîôî” – ãèäàëàíìà) – göíÿø åíåðæèñè âÿ éà êèìéÿâè ðàáèòÿëÿð åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿðäÿí öçâè ìàääÿëÿð ñèíòåç åäÿí îðãàíèçìëÿð. B Áèîýåí ìàääÿëÿð (éóí. “ áèîñ” – ùÿéàò, “ýåíîñ” äîüóëìóø) – càíëû îðãàíèçìëÿð ö÷öí âàúèá îëàí âÿ éà îíëàðûí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿð (êèìéÿâè åëåìåíòëÿð). Áèîýåíåç (éóí. “áèîñ” – ùÿéàò, “ýåíåçèñ” – ìÿíøÿ, äîüóëìà) – tÿêàìöëúÿ úàíëûíûí úàíëûëàðäàí éàðàíìàñû ïðîñåñè. Áèîýåîñåíîç (éóí. “áèîñ” – ùÿéàò, “ýåî” – éåð, “êîéíîñ” – öìóìè) – tÿêàìöëúÿ éàðàíàí âÿ ìÿêàíúà ìÿùäóä îëàí, óçóí ìöääÿò þçöíö ñàõëàéà áèëÿí áèðúèíñëè òÿáèè ñèñòåì. T e r m i n l ә r v ә b i o l o j i a n l a y ı ş l a r LAYİHƏ 199 • Terminlər və bioloji anlayışlar • Áèîïîëèìåðëÿð – úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ãóðóëóøóíó òÿøêèë åäÿí âÿ ùÿéàò ôÿàëèééÿòè ïðîñåñëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí éöêñÿêìîëåêóëëó òÿáèè áèðëÿøìÿëÿð. Biosintez – fermentlərin iştirakı ilə canlı hüceyrələrdə bədən üçün zəruri olan maddələrin sintezi. D Äèïëîèä (éóí. “äèïëîñ” – úöò, “åéäîñ” – íþâ) – sîìàòèê ùö- úåéðÿëÿðäÿ õðîìîñîìëàðûí èêèãàò éûüûìû. Äîìèíàíòëûã (ëàò. “äîìèíàíñ”, “äîìèíàíòñ” – ùàêèì) – 1. möÿééÿí àëëåëèí äèýÿðèíèí òÿñèðèíè çÿèôëÿòìÿñè; 2. qðóïëàøìà- ëàðäà ìöÿééÿí áèòêè íþâöíöí ùàêèì ìþâãå òóòàðàã öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè; 3. qðóïäà ãöââÿòëè ôÿðäèí ùàêèì ìþâãå òóòìàñû. E Åêîëîæè ïèðàìèäà – áèîýåîñåíîçëàðäà ãèäà çÿíúèðèíèí ùÿð áèð ùàëãàñûíûí ñîíðàêû ùàëãà èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ýåòäèêúÿ àçàëìàñûíû ÿêñ åòäèðÿí ãðàôèê èôàäÿ. Ïèðàìèäà áèîêöòëÿ, åíåðæè âÿ íþâ ñàéûíà ýþðÿ ãóðóëà áèëÿð. Åêîñèñòåì (éóí. “îéêîñ” – éàøàéûø éåðè, “ñèñòåìà” – ùèññÿ- ëÿðäÿí éàðàíìûø âàùèä) – càíëû îðãàíèçìëÿð âÿ îíëàðûí éàøàäûüû ìöùèòäÿ éàðàíìûø ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ îëàí òÿáèè âÿ éà òÿáèè-àíò- ðîïîýåí êîìïëåêñè. Ensefalit – eyniadlı virusun qana düşməsi nəticəsində yaranan baş beyinin iltihabı. Ensefalitin keçiricisi otlaq gənəsidir. Epidemiologiya – infeksion xəstəliklərin yaranması və qanuna- uyğunluqlarının səbəblərini, onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin hazırlanması qaydalarını öyrənən elm. F Ôåíîòèï – îðãàíèçìèí áöòöí ÿëàìÿòëÿðèíèí úÿìè. Ferment – bütün canlı hüceyrələrdə olan zülal təbiətli bioloji katalizator; hüceyrədə baş verən kimyəvi reaksiyaların gedişinin sürətləndirilməsində iştirak edir. Ôîòîïåðèîäèçì – ýöíöí óçóíëóüóíóí äÿéèøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã îðãàíèçìëÿðèí áþéöìÿ âÿ èíêèøàô ïðîñåñëÿðèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøìÿëÿð. G Ýåí – èðñèééÿòèí åëåìåíòàð âàùèäè, áèð ïîëèïåïòèä çÿíúèðè âÿ éà áèð ìîëåêóë ÐÍÒ-íè êîäëàøäûðàí ÄÍÒ ùèññÿñè. Ýåíîì – orqanizmin ùàïëîèä õðîìîñîì éûüûìûíäà îëàí áöòöí ýåíëÿðèíèí úÿìè; LAYİHƏ 200 H Ùàïëîèä (éóí. “ùàïëîñ” – òÿê, “åéäîñ” – íþâ) – råäóêñèîí áþëöíìÿ (ìåéîç) íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí òÿê õðîìîñîì éûüûìëû ùöúåéðÿ âÿ éà ôÿðä. Hemofiliya – qanın laxtalanmaması ilə əlaqədar qanaxmaya səbəb olan irsi xəstəlik. Xəstəlik irsən anadan oğula ötürülür. Ùåòåðîòðîô (éóí. “ùåòåðîñ” – äèýÿð, “òðîôî” – ãèäàëàíìà) – qèäàëàíìà ö÷öí ùàçûð öçâè ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí îðãà- íèçìëÿð. Ùåòåðîçèãîò – ùîìîëîæè õðîìîñîìëàðû åéíè ýåíèí ìöõòÿëèô àëëåëëÿðèíè äàøûéàí îðãàíèçì âÿ éà ùöúåéðÿ. Ùèáðèä (ëàò. “ùèáðèäà” – ãàðûøûã) – iðñè áàøëàíüûúûíà ýþðÿ ýåíåòèê úÿùÿòúÿ ôÿðãëÿíÿí, ìöõòÿëèô íþâëÿðÿ, ñîðòëàðà, õÿòëÿðÿ àèä îëàí âàëèäåéí ôîðìàëàðûíäàí àëûíàí íÿñèë. Ùîìîçèãîò – ùîìîëîæè õðîìîñîìëàðû áèð ýåíèí îõøàð àëëåëèíè äàøûéàí äèïëîèä âÿ éà ïîëèïëîèä ùöúåéðÿ âÿ éà îðãàíèçì. İ İmmunitet – orqanizmin xəstəliklərə tutulmamaq və infeksi- yalara müqavimət göstərmək qabiliyyəti. İmmunitet anadangəlmə (irsən nəslə keçir) və ya qazanılmış (xəstəlikkeçirmə və ya orqanizmə vaksin, yaxud zərdablar daxil edildikdə yaranır) olur. İnstinkt – orqanizmdə xarici və daxili qıcıqlara qarşı yaranan anadangəlmə cavab reaksiyalarının cəmi. İnstinktlərin əsasında şərtsiz reflekslər durur. İnsulin – mədəaltı vəzinin ifraz etdiyi zülal mənşəli hormon; karbohidrat mübadiləsini tənzimləyir və qanda qlükozanın miqda- rını azaldır. K Êîäîí (òðèïëåò) – çöëàë ñèíòåçè çàìàíû ìöÿééÿí àìèíòóðøó- ñóíó êîäëàøäûðàí 3 íóêëåîòèä àðäûúûëëûüû. Q Ãàìåò (éóí. “ùàìåòå” – ãàäûí, “ùàìåòåñ” – êèøè) – bèð õðîìîñîì äÿñòèíÿ ìàëèê äèøè (éóìóðòà ùöúåéðÿ) âÿ éà åðêÿê (ùåéâàíëàðäà ñïåðìàòîçîèä, áèòêèëÿðäÿ ñïåðìi) úèíñè ùöúåéðÿ. Ãèäà çÿíúèðè – åêîñèñòåìäÿ îðãàíèçìëÿð àðàñûíäà éàðàíàí ãèäà ÿëàãÿëÿðè. Qlikogen – molekulları qlükoza qalıqlarından təşkil olunmuş mürəkkəb polisaxarid. İnsanın və heyvanların ehtiyat qida mənbəyidir. Əsasən, əzələ və qaraciyərdə toplanır. Ãîðóã – òÿáèè êîìïëåêñëÿðèí ìöÿééÿí êîìïîíåíòëÿðèíè ìö- ùàôèçÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûø âÿ èíñàíûí áöòöí òÿñÿððöôàò LAYİHƏ 201 • Terminlər və bioloji anlayışlar • ôÿàëèééÿòènin ãàíóíëà ãàäàüàí åäèëdiyi ãîðóíàí ñàùÿ (ÿðàçè, àêâàòîðèéà). L Ëèïèäëÿð – áèîëîæè ìåìáðàíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí, ñóäà ïèñ ùÿëë îëàí éàü âÿ éà éàüàáÿíçÿð ìàääÿëÿð. Ëèòîñôåð (éóí. “ëèòîñ” – äàø, “ñôåðà” – êöðÿ) – Éåð ãàáûüûíûí ìàíòèíèí éóõàðû ùèññÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà õàðèúè áÿðê ãàòû. M Metabolizm – orqanizmdə maddələr mübadiləsi və enerjinin çevrilməsi proseslərinin cəmi. Ìåéîç (éóí. “ìåéîçèñ” – àçàëìà) – xðîìîñîì ñàéûíûí èêèãàò àçàëìàñû (ðåäóêñèéàñû) èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí úèíñè ùöúåéðÿëÿðèí áþëöí- ìÿñè ïðîñåñè. Ìåéîçu, áó ñÿáÿáäÿí ðåäóêñèîí áþëöíìÿ äÿ àäëàí- äûðûrëað. Ìèëëè ïàðê – ìöÿééÿí òÿáèÿò êîìïîíåíòëÿðèíèí ãîðóíìàñû èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ èíñàíëàðûí èñòèðàùÿòèíèí òÿøêèëè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ýåíèø òÿáèÿò ÿðàçèñè âÿ éà àêâàòîðèéà. Ìèòîç (éóí. “ìèòîñ” – ñàï). Ñîìàòèê ùöúåéðÿëÿðèí õðîìîñîì ñàéûíûí àçàëìàäàí áþëöíìÿñè ïðîñåñè. O Îíòîýåíåç – îðãàíèçìëÿðèí ôÿðäè èíêèøàôû. Îðãàíèçì (éóí. “îðãàíîè”, ëàò. “îðãàíèçìóñ” – ñèëàù, àëÿò) – öìóìè ìÿíàäà “úàíëû âàðëûã” äåìÿêäèð. Ï Ïîëèñàõàðèäëÿð – ìîíîìåðëÿðè ñàäÿ øÿêÿðëÿð îëàí ïîëèìåð áèðëÿø- ìÿëÿð. Ð Ðóäèìåíò – îíòîýåíåçèí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ âÿ éà ÿúäàä ôîð- ìàñûíäà òàì èíêèøàô åäÿí, ëàêèí ñîíðàäàí èíêèøàôäàí ãàëàí âÿ éà òàì èòÿí îðãàí. Ñ Ñåíòðîìåð (ëàò. “ýåíòðóì” – ìÿðêÿç, îðòà íþãòÿ, “ìåðîñ” – ùèññÿ, ñàùÿ) – ìèòîç âÿ ìåéîç ïðîñåñëÿðè çàìàíû áþëöíìÿ âÿ- òÿðëÿðèíèí (ìèêðîáîðóúóãëàðûí) õðîìîñîìà áèðëÿøäèéè ñàùÿ. LAYİHƏ 202 T Òÿáèè ðåñóðñëàð – èíñàí òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíàí òÿáèÿò êîì- ïîíåíòëÿðè (ìèíåðàëëàð, torpaq, èãëèì, ñó, áèîëîæè êîìïîíåíòëÿð). Tiroksin – qalxanabənzər vəzi tərəfindən hazırlanan hormon. Hü- ceyrədə oksidləşmə reaksiyalarının intensivliyini artırır. Hormonun çatışmazlığı zamanı kretinizm xəstəliyi yaranır. Òóìóðúóãëàíìà – ãåéðè-úèíñè ÷îõàëìàíûí áèð ôîðìàñû. Àíà îð- ãàíèçìäÿ øèøêèíëèê – òóìóðúóã éàðàíûð, ùÿìèí òóìóðúóãäàí éåíè îðãàíèçì èíêèøàô åäèð. Òóðãîð (ëàò. “òóðãåðå” – äîëó, øèøêèíëèê) – bèòêè ùöúåéðÿñèíèí ìþùòÿâèééàòûíûí ùöúåéðÿ äèâàðûíà òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð v ə îíà ìþùêÿìëèê âåðèð. U Utilizasiya (lat. “ utilis ” – faydalı, yararlı) – məişət tullantılarının təkrar emalı.  Âåýåòàòèâ ÷îõàëìà – ãåéðè-úèíñè ÷îõàëìà ôîðìàñû; yàøëû îðãà- íèçìäÿí ùèññÿëÿðèí àéðûëìàñû (ãÿëÿì, òóìóðúóãëàíìà) âÿ éà îðãàíèçìèí øÿêëèíè äÿéèøìèø âåýåòàòèâ îðãàíëàðû (êþê, ýþâäÿ éóìðóëàðû, ñîüàíàã, êþêöìñîâ) âàñèòÿñèëÿ ÷îõàëìà. Vitaminlər – müxtəlif kimyəvi tərkibli kiçikmolekullu üzvi birləşmələr. Az miqdarı maddələr mübadiləsini və canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin normal getməsini təmin edir. X Õðîìàòèä – ÄÍÒ-íèí èêèëÿøìÿñèíäÿí ñîíðà õðîìîñîìóí éàðûñû. Ùÿð áèð õðîìàòèä áèð ÄÍÒ ìîëåêóëó äàøûéûð. Xromatin – irsi materialları daşıyan nazik və sapşəkilli törəmə. Hüceyrənin bölünməsi zamanı ondan xromosomlar yaranır. Õðîìîñîì (éóí. “õðîìà” – ðÿíý, “ñîìa” – áÿäÿí) – tÿðêèáèíäÿ ýåíåòèê ìÿëóìàòû äàøûéàí ÄÍÒ âÿ çöëàëäàí èáàðÿò íöâÿ ñòðóêòóðó. Y Yağlar – qliserinin mürəkkəb efirləri və birəsaslı yağ turşu- larından ibarət üzvi birləşmə. Orqanizmdə enerji mənbəyi rolunu oynayır. LAYİHƏ 203 • Terminlər və bioloji anlayışlar • Hirkan şümşadı Dəmirağac Şabalıdyarpaqlı palıd Hirkan ənciri Hirkan armudu Xəzər lələyi İpək akasiyası Qafqaz xurması Ürəkyarpaqlı qızılağac Budaqlı danaya Hirkan bigəvəri Eldar şamı Qafqaz rododendron Çoban sarmaşığı Laqodex acıçiçəyi Təmiz kladoxeta Qaraçöhrə Şərg çinarı Qafqaz xədicəgülü Məxməri gərməşov Naxçıvan gəvəni Araz palıdı Xəzər zəfəranı Suzanbağı Qafqaz dəmirağacı Talış qırqovulu Hirkan arıquşu Qara leylək Qıvrımlələk qutan Çəhrayı qutan Mərmər cürə Ağquyruq dəniz qartalı Məzar qartalı Berkut Turac Qafqaz tetrası Qafqaz uları Çöl qartalı Adi bəzgək Adi doydaq Bala doydaq Sultantoyuğu Ərsindimdik Çəhrayı flaminqo Qırmızıdöş qaz Fısıldayan qu Kiçik qu Çökəkburun cüllüt Ağquyruq çökəkburun Çöl haçaquyruq cüllütü Ağ durna Adi ütəlgi Saqqallı quzugötürən Şahin Qaraqarın bağrıqara Ağboğaz bülbül Səhra qar quşu Çay qaraquşu İncədimdik kronşnep Adi ilanyeyən Xəzər uları Tetraçalan Türküstan tüviki Adi uzunqanad Suriya sarımsaqiyli qurbağası Adi triton Karelin tritonu Adi (boz) quru qurbağası Kiçik Asiya gürzəsi Eskulap ilanı Zaqafqaziya təlxəsi Aralıq dənizi tısbağası Xarabalıq kələzi Qızılı mabuya Zolaqlı çılpaqgöz Ox-ilan Zaqafqaziya takır girdəbaşı Qızılxallı (forel balığı) Çöl pişiyi Ön Asiya bəbiri Vaşaq Manul pişiyi Cənub nalburnu Enliqulaq bükükdodaq Sarıqlı safsar Dağ keçisi Köpgər (qarapaça) Cənubi Qafqaz muflonu Ceyran Kiçik Qafqaz bezoar keçisi Qonur ayı Zolaqlı kaftar Q ı r m ı z ı k i ta b a d ü ş m ü ş b ә z i b i t k i vә h e y va n l a r ın a d ı Q ı r m ı z ı k i ta b a d ü ş m ü ş b i t k i l ә r Q ı r m ı z ı k i ta b a d ü ş m ü ş h e y v a nl a r LAYİHƏ 204 Yaşar Seyidli Mədət oğlu Xumar Əhmədbəyli Elçin qızı Nailə Əliyeva İlyas qızı Biologiya Ümumtәhsil mәktәblәrinin 9-cu sinfi üçün dәrslik Dil redaktoru: K.Abbasova Rəssamlar: M.Hüseynov, E.Məmmədov Korrektor: A.Məsimov e-poçt: bakineshr@bn.az Kağız formatı: 70 100 1 / 16 . Fiziki çap vərəqi: 12,75. Çapa imzalanmışdır: 00.00.2016. Tirajı: 000 000. Pulsuz. LAYİHƏ Document Outline
Yüklə 4,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|