B9az(00titul1-9)
Yüklə 4,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dominant vә resessiv әlamәtlәr.
- Resessiv əlamətlər Sarı saç Düz saç Mavi göz Açıqrəngli dəri Sifətdə çillərin olmaması Kiçik burun Qanın laxtalanmaması (hemofiliya)
- Fәaliyyәt Şəklə diqqətlə baxın.
- 2. Anlayışları izah edin vә onların arasında olan әlaqәlәri sxemlәrlә tәqdim edin. 3. Әlavә mәlumat mәnbәlәrindәn istifadә edәrәk heyvan vә bitkilәrin dominant vә
175 • VII fəsil • İnsan sağlamlığına ətraf mühitin təsiri • 7 İ NSAN İRSİYYƏTİ VƏ ONUN FORMALAŞMASINDA MÜHİTİN ROLU İrsiyyәt vә dәyişkәnlik. İrsiyyət anlayışı hələ qədim dövrlərdən insanlara məlum idi. Lakin əlamətlərin irsən keçməsinin əsas qanunauyğunluqları ilk dəfə Avstriya alimi Qreqor Mendel tərəfindən XIX əsrdə kəşf edildi və genetika elminin əsası qoyuldu. İrsiyyәt – orqanizmin öz əlamət və inkişaf xüsusiyyətlərini saxlamaq və irsən nəslə ötürmək qabiliyyətidir. Orqanizmin yeni əlamətlər qazanmaq xüsusiyyəti və ya fərdlər arasında fərqin yaranması prosesi dәyişkәnlik adlanır. İrsiyyət və dəyişkənliyin qanunauyğun- luqlarını genetika elmi öyrənir . İrsiyyәtin maddi әsası. Hər hansı bir əlamətin mey- dana çıxmasına cavabdeh olan genlər xromosomlarda yerləşirlər. Bunlar irsiyyətin maddi əsasını təşkil edirlər. Normal halda insanın genləri 46 xromosomda yerləşir. Bir nüvədə olan xromosom sayı kariotip adlanır. İnsan kariotipində olan 46 xromosomdan 22 cütü autosom (qeyri-cinsi), 1 cütü isə cinsi xromosomdur. Autosom xromosomlar kişi və qadında bir-birindən fərqlənməsə də, bir cüt cinsiyyət xromosomları fərqlənir. İnsanın xromosom yığımında hər bir xromosomun özünə oxşar homoloji cütü olur. Homoloji xromosom- ların eyni sahəsində bir əlaməti tənzimləyən alternativ (bir-birinə əks olan) gen cütləri olur ki, bunlar da allel genlәr adlanır. Yalnız cinsiyyət xromosomları istisnalıq təşkil edərək homoloji cütlər yaratmır. Homoloji cütlər yaratmayan belə xromosomlar X vә Y xromosomları adlanır. Genotip vә fenotip. Orqanizmin bütün genlərinin cəmi genotip adlanır. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, insanın genotipində 60 minə qədər gen mövcuddur. Genotipdə olan genlər mühitin təsirindən müxtəlif əlamətlərin yaranmasında iştirak edir. Əlamət orqanizmin təsvir olunan müəyyən xüsusiyyətidir. Orqanizmin zahirən görünən əlamətlərinin cəmi fenotip adlanır. İnsanda fenotip əlamətlərinə saçın rəngi, boyun uzunluğu, burunun forması və s. əlamətlər aiddir. Dominant vә resessiv әlamәtlәr. İnsanda (həmçinin məməlilərdə) mayalanma zamanı erkək fərdin spermatozoidi dişi fərdin yumurta-hüceyrəsi ilə birləşir və ziqot əmələ gəlir. Bu zaman xromosomlarda olan genlərin təsadüfi birləşməsindən müx- təlif genetik kombinasiyalı əlamətlər meydana çıxır. 46 – Gen nədir? – Genin funksiyaları nədən ibarətdir? Allel genlərin homoloji xromosomda yerləşməsi LAYİHƏ 176 Uşaqda bu əlamətlərin formalaşmasında dominant (güclü) və resessiv (zәif) genlər iştirak edir. Məsələn, qarasaç valideynlə sarısaç valideynlərin nikahından qarasaç uşaqlar dünyaya gəlir. Nəsildə üzə çıxan bu əlamət dominant, özünü büruzə verməyən “sarısaç” əlamət isə resessiv adlanır. İnsanda irsən keçən dominant və resessiv əlamətlərə aşağıdakılar aiddir. Dominant əlamətlər Qara saç Qıvrım saç Qara göz Dərinin tünd rəngi Sifətdə çillərin olması İri burun Qanın normal laxtalanması Resessiv əlamətlər Sarı saç Düz saç Mavi göz Açıqrəngli dəri Sifətdə çillərin olmaması Kiçik burun Qanın laxtalanmaması (hemofiliya) Dominant və resessiv genlər həmçinin bu və ya digər xəstəliklərə meyilliliyə də cavabdehdir. İnsan irsiyyәtinin formalaşmasında mühitin rolu. İnsanın xarakteri, tempe- rament kimi xüsusiyyətləri irsi amillərə əsaslanır. İnsanda irsən keçən əlamətlərə həmçinin intellekt səviyyəsi, bu və ya digər elmlərə, musiqiyə, rəqsə, idmana, riyazi təfəkkürə meyillilik və s. kimi xüsusiyyətlər daxildir. Fәaliyyәt Şəklə diqqətlə baxın. – İnsanın gözünün tünd və ya açıq rəngdə olması əlamətinin irsən ötürülməsində hansı qanunauyğunluqlar müşahidə edilir? – Bunu necə izah etmək olar? LAYİHƏ 177 • VII fəsil • İnsan sağlamlığına ətraf mühitin təsiri • 7 Lakin bununla yanaşı, insan irsiyyətinə mühit amilləri də müəyyən təsir göstərir. Belə ki, uşağın xarakteri təkcə irsiyyətdən deyil, təlim-tərbiyədən, onu əhatə edən mühitdən, sosial vəziyyətdən və s.- dən asılı olur. Uşaqlar bəzi xarakterik cəhətləri vali- deynlərlə ünsiyyət zamanı götürürlər. Bu səbəbdən valideynlər bunu nəzərə alaraq öz davranışları ilə uşaqlara nümunə olmalıdırlar. 1. Düzgün cavabı müәyyәn edin: 1. Orqanizmin zahirən görünən əlamətlərinin cəmi fenotip/genotip adlanır. 2. Orqanizmin yeni əlamətlər qazanmaq xüsusiyyəti irsiyyәt/dәyişkәnlik adlanır 3. İrsiyyətin və dəyişkənliyin qanunauyğunluqlarını öyrənən elm sitologiya/genetika adlanır. 4. İnsan kariotipində 22/23 cüt xromosom var. 5. Kişi və qadının bütün autosom xromosomlar bir-birindən fәrqlәnir/fәrqlәnmir. 6. Nəsildə üzə çıxan güclü əlamət dominant/resessiv adlanır. 7. Mənfi rezus-faktor resessiv/dominant əlamətlərə aiddir. 8. Fərdin bütün irsi xassələrinin cəmi fenotip/genotip adlanır. 2. Anlayışları izah edin vә onların arasında olan әlaqәlәri sxemlәrlә tәqdim edin. 3. Әlavә mәlumat mәnbәlәrindәn istifadә edәrәk heyvan vә bitkilәrin dominant vә resessiv әlamәtlәrinә dair tәqdimat hazırlayın. • Bəzi əlamətlər – məsələn, qan qrupları və bəzi irsi xəstəliklər – ətraf mühitin təsiri ilə deyil, yalnız genotiplə müəyyən olunur. Digər əlamətlərin təzahürü isə həm geno- tipdən, həm də ətraf mühitin təsi- rindən asılıdır. Məsələn, insanın bo- yunun hündürlüyü genotipdən ası- lıdır. Eyni zamanda bu, həm də ətraf mühitdən – böyümə dövründə qida- lanmadan da asılıdır. ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN G e n F eno tip G e no tip Əlamət Ə t raf mühi t amill əri • irsiyyət • dəyişkənlik • autosom • kariotip • genotip • fenotip • dominant • resessiv A ç a r s ö z l ә r LAYİHƏ Yüklə 4,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|