Bakı Məişət tullantılarının yandırılma ilə emalı zavodunun tikintisi və istismarı

 
kil 5.22. Ab eron yar madas n n EZM zonalar n n sxematik t sviri 
 
 
Yerli z lz l l rin  n intensivi Ma ta a z lz l  m nb yi (8 bal) v   imal 
istiqam tind  sahil zola
ndan 50-60 km m saf d  yerl
n X z r z lz l  
m nb yi (7-8 bal) olmu dur. Ab eron yar madas   razisind  hiss olunacaq 
d r c d  kifay t q d r intensiv X z r z lz l l rinin xronologiyas  a a
da 
verilmi dir: 
  X z r z lz l si (18.09.1961); 
  X z r z lz l si (06.03.1986); 
  X z r z lz l si (16.09.1989); 
  X z r z lz l si ((25.11.2000). 
Şərqi Azərbaycanda seysmikliyin və güclü zəlzələlərin təzahürlərinin əsasında beş ehtimal 
olunan aşağıdakı zəlzələ ocaqları zonası qeydə alınmışdır (şəkil 5.22): 
1.  Mahaçqala-Krasnovodsk (Türkmənbaşı); 
2.   Baş Qafqaz; 
3.  Vəndam; 
4.  Acıçay-Ələt; 
5.  Qərbi Xəzər; 
Bu  zonlarda  baş  verən  zəlzələlər  Abşeron  yarımadasında  və  o  cümlədən,  tədqiqat 
ərazisində 4-7 bal gücündə hiss edilirlər. 

---

Mahaçqala-Krasnovodsk  zonasında  baş  verən  güclü  və  dağıdıcı  (M=7-8;  C
0
=9-10  bal 
Türkmənbaşı  şəhərində,  eləcə  də  M=6-6,5;  C
0
=8-9  bal  Mahaçqala,  Dərbənd,  Stavrapol 
şəhərlərində) zəlzələlərin  intensivliyi tədqiqat sahəsində 6 bal qeyd olunur. Bu zəlzələlərin  mənbə 
dərinliyi H= 100-135m olmuşdur. 
Baş  Qafqaz  zonasında  baş  verən  güclü  zəlzələlərin  maqnitudu  M=7  və  episentrdə 
intensivliyi  C
0
=8-9  bal  olur.  Bu  zəlzələlərin  mənbə  dərinlikləri  10-40  km  olmuşdur.  Həmin 
zəlzələlərin Abşeron yarımadası ərazisində və tədqiqat sahəsində intensivliyi 7 bala çatır. 
V ndam EZM zonas  M
max
= 6-7 maksimal maqnitudal  v  b
0
= 9-10 bal 
intensivlikli v  m nb  d rinlikl ri 15-20 km olan z lz l l rl  qeyd olunmu dur.  Bu 
z lz l l r 1667, 1669, 1671, 1845, 1856, 1869, 1872 v  1902-ci ill rd   amax  
episentrial zonas nda ba  vermi dir. Ab eron yar madas   razisind  v  t dqiqat 
sah sind  bu z lz l l rin  intensivliyi C
0
=6-7 bala çat r. 
Ac çay- l t EZM zonas nda 1828 v  1955-ci ill rd   M
max
=5 maksimal 
maqnitudal  v  m nb  d rinliyi 20 km olan z lz l l r qeyd olunmu dur. Bu zonada 
mü ahid  apar lm
 bütün dövrl rd  maqnitudas  M>5 olan heç bir z lz l  qeyd 
olunmam
d r. Ab eron yar madas   razisind  v  t dqiqat sah sind  bu 
z lz l l rin intensivliyi 
C
0
=
4-5 balla ölçülür. 
Q rbi X z r EZM zonas  il  S
rl  (1955) v  Sabirabad (1965-1970) z if 
intensivli (M
max
=4-5, b
0
=5-6 bal) z lz l l r ba l d r. Bu z lz l l rin m nb  
d rinlikl ri H=20-25 km olmu dur. Ab eron
 
yar madas   razisind  bu z lz l l r 4 
bal intensivlikd  qeyd  al nm
d r. 
Şimali  Abşeron  seysmogen  zonası  ilə  1842-ci  ildə  baş  vermiş  8    ballı  (M=4,3)  Maştağa 
zəlzələsi  əlaqədardır.  Həmin  zəlzələ  səthi  olduğu  üçün  (ocağın  dərinliyi  3-5  km)  Maştağa, 
Nardaran  və  onlara  yaxın  yaşayış  məntəqələrində  7-8  bal  gücündə  yayılmışdır.  Lakin  tədqiqat 
sahəsində intensivliyi C
0
= 5-6 baldan artıq olmamışdır. 
Bu zonalar n t siri alt nda maqnitudadan (M), m nb nin d rinliyind n (H), 
episentrial m saf d n ( ), intensivlikd n (C), habel  seysmikliyin sönm   msal ndan 
( ) as l  olaraq, müxt lif intensivlikli  z lz l l r Ab eron yar madas nda h mi
 
hiss olunmaqdad r
.  
Episentri v  titr yi l ri Ab eron yar madas   razisind  qeyd  al nm
 v  
episentri Ab eron yar madas  hüdudlar ndan k narda olan z lz l l rin 
makroseysmik sah l rinin izoseystl ri 5.23 sayl  
kild  verilmi dir. 
 

---

 
 
şəkil 5.23. Abşeron yarımadasında 
 C
1
 > 5 gücündə olan zəlzələlərin izoseystlərin sxematik təsviri 
 
 
kild n g
öründüyü kimi intensivliyi 8 bal olan Ma ta a z lz l sind n ba qa, 
Ab eron yar madas n n seysmikliyi 7 baldan art q deyildir. Ab eron  razisi II 
kateqoriyal  orta qrunt 
raitin  uy un 8 ball  zonada yerl
ir. Çoxillik seysmoloji 
t dqiqatlar v  m lumatlar  sas nda 1995-ci ild  ölk   razisinin seysmik 
rayonla d rma x rit si t rtib edilmi dir. Bu x rit d  respublika  razisinin ümumi 
seysmikliyi bütün zonalar üçün 1 vahid art r lm
d r. Bel ki, dördüncü dövr ya l , 
t bii n mlikli, II kateqoriyal  orta qrunt   (etalon) 
raitin  uy un, 10 m qal nl
a malik 
(qrunt suyunun s viyy si  h> 8,0 m olmaq 
rti il ) gilli-qumlu qrunt üçün, haz rda 
normativ s n d kimi istifad  olunan «Az rbaycan Respublikas   razisinin 
seysmikrayonla d rma» (SR -78), 1989-cu ild  t rtib olunmu  v  1991-ci ild  DTK 
t r find n t sdiq edilmi  (HH-02/3 – 16/1191 sayl  17 sentyabr 1991-ci il tarixli 
m ktub) «Az rbaycan  
Respublikas   razisinin müv qq ti sxematik seysmik rayonla d rma» (MSR -89) 
x rit l ri v  TN v  Q-II-7-81  sas götürül r k z lz l  t hlük sizliyi bax m ndan 
hesabatda, sah  9 balla qiym tl ndirilmi dir. Odur ki,  tikinti sah sinin seysmikliyi  
indeksi 2 olmaqla 9
2
 dalla qiym tl ndirilm lidir. 
 
5.4.  RAZ N N H DROLOG YASI V  H DROGEOLOG YASI  

---

 
qlim v  geoloji-litoloji faktorlar n - quru iqlim, atmosfer ya
nt lar n n 
azl
, çaylar n olmamas , axars z d r  v  qobular n mövcudlu unun kompleks 
t siri n tic sind  Ab eron  yar madas nda özün m xsus land aft n yaranmas na 
rait yaranm
d r. Ab eron land aft n n xarakterik xüsusiyy ti onun çox sayl  
duzlu göll r v   oranl qlarla örtülü olmas d r. Burada mövcud olan 200-  yax n iri v  
x rda göll rin ümumi sah si 50 kvadrat km-  çat r,  oranl qlar n say  is  50-d n 
art qd r. Nisb t n böyük göll r yar madan n  imal hiss sind  yerl
irl r. Bunlar 
Böyük  or, Mirz l di, Masaz r, Siyan  or v  ba qalar d r.
 
Göll rin  sas qidalanma 
m nb yi atmosfer ya
nt lar d r. Qrunt sular  il  qidalanma is  azd r.  
Abşeron göllərinin demək olar ki, əksəriyyətinin su ilə təchizatında atmosfer çöküntüləri və 
qrunt  suları  ilə  yanaşı  neftli  lay  suları  və  Abşeron  irriqasiya  kanalı  da  fəal  iştirak  edirlər.  Bunun 
nəticəsidir  ki,  Zığ,  Qırmızı  göl,  Böyük  Şor  və  s.  göllərin  rejimi  kəskin  olaraq  dəyişilmişdir.  Göl 
sularının  ümumi  minerallaşmasının  ölçüsü  10-20-dən  300  q/l-dək  və  daha  çox  hədlərdə  dəyişir. 
Kimyəvi tərkibinə görə göl suları xloridli-natriumlu, nisbətən az minerallaşmış göllərdə isə sulfat-
xloridli-maqnezium-natriumludur.  
Abşeron göllərinin əksəriyyəti duzlu, dərinliyi 1 metrə qədər olan və təbii su rejiminə görə 
yayda  quruyan  xırda  göllərdəndir.  İllik  yağıntıların  əsas  hissəsinin  ilin  soyuq  yarısında  düşməsi, 
buxarlanmanın isə azalması göllərdə duzun konsentrasiyasını bir qədər azaldır. Yayda  buxarlanma 
intensivliyinin artması səbəbindən suyun səviyyəsi aşağı düşür. Bu zaman göl sularının tərkibində 
olan  duzlar  gölün  dibinə  (xüsusən,  dayaz  sahil  zonasında)    çökərək,  qalınlığı  5-10  sm-dən  artıq 
təbəqə  əmələ  gətirir.  Abşeron  göllərində  çökən  ağ  narın  duzu  əhali  əsrlər  boyu  məişətdə  istifadə 
etmişdir. 
Hazırda  yaşayış  binalarının,  müəssisələrin,  neft  buruqlarının  işlənmiş  suları  axıdılıb  
töküldüyündən  göllərin  səviyyəsi  qalxmış,  şorluğu  azalmış,  sahillərində  hidromorf  landşaftlar 
inkişaf  etmişdir.  Göllərin  əksəriyyəti  güclü  surətdə  neftli  tullantı  və  lay  suları  ilə  çirklənmişdir. 
Gölətrafı sahillərin torpaqları da neft maddələri və zərərli ağır metal duzları ilə güclü çirklənməyə 
məruz qalmışdır.  
Belə  göllərə  tipik  misal  olaraq,  tətqiqat  sahəsinə  digər  göllərə  nisbətən  yaxın  yerləşmiş 
Böyük Şoru göstərmək olar. Ötən əsrin 40-50-ci illərinə qədər burada təmiz xörək duzu yığılırdı.  
 
Lakin  sonrakı  illərdə  neft-  mədən  lay  sularının  intensiv  axını  nəticəsində  bu  gölün  səviyyəsi 
durmadan  qalxmağa  başlamış,  su  rejimi  pozulmuş,  neft  maddələri  ilə  güclü  çirklənmiş  və 
ümumilkdə, onun ekoloji şəraiti korlanmışdır.  
Təbii  qidalanma  rejimi  dövründə  göl  atmosfer  yağıntıları,  ətək  və  yamaclardan  süzülüb 
gələn sular və az da  olsa, qrunt suları  ilə  qidalanırdı.  Bu prosesdə çox  güman  ki,  məhsuldar qatın 
yeraltı suları böyük rol  oynamışdır. Şimal hissədə travertin çöküntülərinin  və  yuyulmuş  oyuqların 
müşahidə  edilməsi bunu bir  daha təsdiq  edir. XIX əsrin 80-ci illərindəki  müşahidələrə əsasən, bir 
sıra bulaqlar hələ  də fəaliyyət  göstərirdi, lakin 1949-1950-ci  illərdən  etibarən  mədən lay sularının 

---