Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi
Yüklə 4,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FERGANA VADISI VE SINIR SORUNLARI: KIRGIZISTAN, ÖZBEKISTAN VE TACIKISTAN’IN SINIR KONUSUNDAKI İDDIALARI
- Tarihsel Arka Plan
- Kırgız-Özbek Sınır Sorunları
- Kırgız-Tacik Sınır Sorunları
16 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
FERGANA VADISI VE SINIR SORUNLARI: KIRGIZISTAN, ÖZBEKISTAN VE TACIKISTAN’IN SINIR KONUSUNDAKI İDDIALARI Dr. Altynbek JOLDOSHOV
noktada yer alan Fergana vaadisinde sınır meselelerinden kaynaklanan sorunlar gün geçtikçe artmaktadır. Özellikle, 1924-1927 yıllar arasında Sovyetler tarafından çizilen Fergana vaadisindeki sınırlar, gerek tarihsel gerekse coğrafi gerçekliklere dayanmamakta ve çoğu zaman yapay nitelik taşımaktadır. Bu çalışmada genel olarak Fergana vaadisindeki sınır sorunları özel olarak ise Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’ın spesifik sınır sorunlarına yönelik iddiaları ve bu iddiaların çözümüne yönelik zorluklar tartışılacaktır.
located at the crossing of the borders of the Central Asian republics such as Uzbekistan, Tajikistan and Kyrgyzstan are growing every day. In particular, the demarcation of the borders of the Fergana Valley in the 1924-1927 years, implemented by the Soviet Union, is not based on historical or geographical realities and mostly artificial in nature. This study examines border issues in the Fergana Valley in general, and particularly, the views of Uzbekistan, Tajikistan and Kyrgyzstan in relation to specific border issues and problems, as well as the complexity of the solutions of these problems.
Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından paylaşılan Fergana vadisi Tanrı ve Pamir dağları arasından bulunmakta ve bu üç ülkenin tam ortasında yer almaktadır. Orta Asya’da nüfusun en yoğun olduğu bölgelerden biri olan Fergana vadisinde günümüzde yaklaşık 10 milyon kişi yaşamaktadır. Coğrafi olarak Orta Asya’nın %5’ini teşkil etmesine rağmen toplam nüfusun %25’i bu vadide bulunmaktadır. Orta Asya’da kilometre kareye 14 kişi düşerken Orta Asya’nın merkezinde yer alan Fergana Vadisindeki nüfus Tacikistan ve Kırgızistan nüfusunun üçte birini, Özbekistan nüfusunun ise dörtte birini teşkil etmektedir (Demirci, 2012:34). Ayrıca Fergana Vadisi boyunca Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan toprakları birbirine sarılmış üç parmağı andırırken, bu üç ülkenin de bölgede anklav 1
toprakları bulunmakta ve bölge ülkeleri arasında Sovyetlerin dağılmasıyla başlayan sınır kavgaları ve karşılıklı toprak talepleri günümüze kadar ulaşmış ve masada hala çözülememiş bir sorun olarak durmaktadır.
Modernite öncesi dönemde Orta Asya’daki iktidar mücadeleleri farklı etnik gruplar arasında değil, daha çok çok dilli hanlıklar ve emirlikler çerçevesinde hanedanlar, klanlar ve kabileler arasında yaşandığından, Orta Asyalı halklar kendilerini “Kırgız” ya da “Özbek” gibi etnik kimlikler yerine daha çok “Müslüman” olarak tanımlamışlardır. Özbek, Tacik ve Kırgız gibi etnik kimlikler 19. yüzyılın sonlarında Orta Asya toplumunda belirgin bir durumda olmadığı gibi söz konusu etnik ayrımlar eksik ve çok bulanık olarak mevcuttur. Bu nedenle Sovyetler Çarlık dönemi bilim adamları tarafından başlatılan göçer ve yerleşiğe dayalı etnik sınıflandırmayı geliştirmişler ve dil, etnik kimliğin ana belirleyicisi kabul edilerek Orta Asya’nın etnik karışımı arındırılmaya çalışılmış ve yeni etnik kimlikler oluşturulmuştur (Joldoshov, 2013:120). Bu çerçevede 1924 yılında Orta Asya’da Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan (şimdiki Kazakistan) 2 Sovyet Sosyalist Cumhuiyetleri oluşturulmuş ve bu yeni oluşturulan Cumhuriyetlerin sınırları dil ve etnik temele dayanarak çizilmeye çalışılmıştır. Şimdiki Tacikistan ise 1924 yılında özerk cumhuriyet statüsünde Özbekistan’a bağlanırken, şimdiki Kırgızistan da Kara-Kırgızistan adıyla 1924 yılında özerk cumhuriyet statüsünde Rusya Federasyonu toprakları içerisinde kalmıştır. Daha sonra Tacikistan 1929 yılında Özbekistan’dan ayrılarak Birlik içerisinde yeni cumhuriyet statüsü elde ederken,
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, Bişkek, Kırgızistan, E-posta: mebaltynbek@yahoo.com 1 Bir ülkede ada şeklinde bulunan başka bir ülkeye ait toprak parçası 2 Şimdiki Kazakistan 1924 yılından 1925 yılına kadar Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak kalmıştır. 18 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Kırgızistan ise 1936 yılında Rusya Federasyonu’dan ayrılarak yeni cumhuriyet statüsü kazanmıştır. Böylece şimdi Orta Asya Cumhuriyetleri olarak adlandırılan cumhuriyetlerin temeli 1924 yılında atılmaya başlamış ve 1936 yılında sonuçlanmıştır. Ancak bu sınırlar ilk başlarda idari bölünme sınırı olmaktan öteye geçememiş ve bu geçen süre zarfında devamlı sınır belirlemeyle ilgili sorunlar yaşanmıştır. Örneğin Eylül 1929 yılında Özbekistan’ın Hocent Bölgesi Tacikistan’a verilerek adı Leninabad olarak değiştirilmiştir. Ancak birkaç yıl sonra ise Fergana Vadisinde Büyük Kanal inşaatı başladıktan sonra Tacikistan’a verilen toprağın bir bölümü, Özbekistan’a geri verilmiştir. Aynı uygulama Özbekistan ile Kazakistan arasında yaşanmış, 1924 yılında Karakalpakistan, önce Kazakistan’a, 1938 yılında ise Özbekistan’a verilmiştir. Dolayısıyla günümüzde Orta Asya Cumhuriyetlerinde yaşanan ciddi sınır sorunlarının ve toprak taleplerinin kökeni de Sovyetler Birliği döneminde yapılan “yeni ulus-devlet” oluşturma ve sınır belirleme politikalarına dayanmaktadır. Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan Orta Asya Cumhuriyetleri bir taraftan ekonomik, siyasi ve toplumsal sorunların üstesinden gelmeye çabalarken, diğer taraftan da her cumhuriyet ulus-devlet inşaa süreci içerisinde kendi sınırlarını belirlemeye çalışmaktadır. Ancak gerek sınırlar konusundaki uluslararası anlaşmaların hayata geçmesinin zaman alması, gerekse tarihi ve coğrafi temellerinin olmaması nedeniyle ciddi sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır. Bu çerçevede, Orta Asya’daki önemli sınır sorunları arasında Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında paylaşınan Fergana Vadisi’nde iki temel sorun olduğu görülmektedir. Bu sorunların ilki bölgede üç etnik grubun da çoğunlukta olduğu çeşitli anklav topraklarının bulunması ve diğeri ise sınırların nereden geçtiği konusunda bölge ülkelerinin anlaşamamasıdır.
Kırgızistan-Özbekistan sınır uyuşmazlığı Sovyetler Birliğinin ilk kuruluş yıllarının mirasıdır. 1924- 1927 yıllarındaki sınır düzenlemeleri, bazı köylerde Kırgız ve Özbeklerin karışık yaşamasına rağmen, bazı Kırgız köylerinin Özbekistan sınırı içinde ve bazı Özbek köylerinin de Kırgız sınırı içinde kalmasına neden olmuştur. Ayrıca Sovyetler Birliği döneminde Kırgızistan ve Özbekistan’ın sınır bölgelerindeki “kolhoz” ve “sovhoz” 3 lar su, toprak gibi doğal kaynakların paylaşımı konusunda yerel düzeyde anlaşma yapmışlar ve toprakların karşılıklı olarak kiralanması yoluna gitmişlerdir. Ancak bütün bunlar bağımsızlık sonrası dönemde sınırların belirlenmesi ile ilgili çalışmalar başladığında çözülmesi zor ciddi soruna dönüşmüştür. Özbekistan ile Kırgızistan arasında 2002 yılında başlayan sınır belirleme çalışmaları neticesinde, iki ülke mevcut 1400 kilometre uzunluğundaki sınırda 70-100 civarında tartışmalı bölge bulunmaktadır. Özbekistan ile Kırgızistan sınırlarının belirlenmesinde en önemli sorun olarak, her iki ülkenin farklı tarihli belgelere dayanmasıdır. Örneğin, Özbekistan sınırların 1924-1927 yıllarına göre belirlenmesini talep ederken, Kırgızistan sınırların 1955 yılının belgeleri çerçevesinde çözülmesinden yanadır (Alamanova ve Umetalieva, 2014:152), Bu sınır sorununun içinde bir de “anklav”lar unsuru bulunmaktadır. Özbek tarafının Kırgızistan’da Soh, Şahimardan, Çonkara-Galça ve Taş-Tepa isminde dört toprak parçası bulunurken, Kırgızistan’ın da Özbekistan’ın ana sınırı içinde Barak isminde toprak parçası yer almaktadır. İki ülke de anakaradan ayrı kalmış toprak parçalarıyla ilgili karşılıklı ve güvenceli bir anlaşma yapamamaktadırlar.
Ülkeler bazında bölgede bulunan sınır sorunları Tacikistan ile Kırgızistan arasında da mevcuttur. Tacikistan-Kırgızistan sınır sorunları incelendiğinde, iki ülke ilişkilerinde İsfara Vadisi nedeniyle tıkanma yaşamakta olduğu görülmektedir. 1980’li yıllardan bu yana Kırgız ile Tacikler arasında İsfara bölgesi ve bu bölgedeki su ve toprak gibi doğal kaynakların kullanımı ile ilgili sorunlar yaşanmaktadır. Tacikistan ile Kırgızistan arasındaki yaklaşık 1000 kilometre uzunluğundaki sınırın epey bir bölümü hala tartışmalı bölgedir. Tacik-Kırgız sınırlarının belirlenmesinde en önemli sorun olarak, her iki ülkenin farklı tarihli belgelere dayanmasıdır. Örneğin, Tacikistan sınırların 1924 yılına göre belirlenmesini talep ederken, Kırgızistan sınırların 1958-1959 ve 1989 yıllarındaki belgeleri çerçevesinde çözülmesinden yanadır (Alamanova ve Umetalieva, 2014:152). Söz konusu sınır sorununun içinde bir de “anklav”lar unsuru bulunmaktadır. Tacik tarafının Kırgızistan’da Voruh ve Kuruk-Say isminde iki toprak parçası bulunmaktadır.
3 Kolhoz kollektif çiftlik ve sovhoz ise devlet çiftliği demektir. Yüklə 4,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|