XII mühazirə
438
üzüm istehsalı 1,045 min tona çatdırıldı.
Dövlətə üzüm satışı 1969-cu ildəkinə nisbətən 1983-cü
ildə 8,4 dəfə artmış, həmçinin bu ildə keçmiş İttifaq
üzrə üzüm
tədarükündə Azərbaycanın payı 4,3 dəfə çoxalıb 7%-ə çatmışdı.
1976-1980-ci illərdə dövlətə, təqribən, 5 milyon ton üzüm
satılmış, Azərbaycanda iri üzümçülük rayonları yaranmışdı
ki,bu da onların iqtisadi və sosial tərəqqisində çox böyük
irəliləmə və perspektivlərə gətirib çıxarırdı. 1980-ci ildə yalnız
Cəlilabad və Şamaxı rayonları dövlətə 1969-cu ildə bütün
respublikanın təhvil verdiyindən 1,6 dəfə çox üzüm satmışdı.
1984-cü ildə respublikada üzüm istehsalı 2 milyon tona,
hər hektardan məhsuldarlıq 95 sentnerə çatdırılmışdı.
Sərxoşluğu və alkoqolizmi aradan qaldırmaq haqqında
keçmiş Sov.İKP MK-nın məlum qərarı ilə əlaqədar olaraq
üzümçülüyün istiqamətini dəyişdirmək
sahəsində görülən təd-
birlərin uğursuzluqları respublikada üzümçülüyün son-rakı
inkişafına pis təsir göstərmiş, min hektarlarla bol məhsul verən
üzüm bağları məhv edilmiş, üzümçülüyə diqqət xeyli azalmış
və nəticədə, iqtisadiyyatın bu mühüm sahəsində məhsul
istehsalının, onun emalının inkişaf dinamikası pozulmuşdu.
Üzümçülüyün inkişaf etdirilməsinin yenidən qurulması
proqramı qəbul edilsə də, bu sahədə görülən tədbirlər sona
çatdırılmamışdı. Həmçinin üzümçülüyün üzləşdiyi yeni prob-
lemlərin həllində aidiyyatlı orqanlar və təşkilatlar lazımi
qətiyyət və ardıcıllıq göstərmirdilər. Nəticədə, üzümçülüyə pis
münasibət yarandı. 80-ci illərin sonuna yaxın
böyük əmək və
zəhmət hesabına, külli miqdarda dövlət vəsaiti hesabına
yaranmış aqrar bölmənin aparıcı sahələrindən biri olan üzüm-
çülük təsərrüfatı məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşdi.
Problemlər və çətinliklər
80-ci illərin ortalarından respublika iqtisadiyyatında
dinamik inkişaf pozulmağa, istehsalın sürəti aşağı düşməyə
Azərbaycan SSR XX yüzilliyin
70-80-ci illərində
439
başladı. Bunun səbəbi, ilk növbədə, keçmiş SSRİ-də gedən
ictimai-siyasi proseslərlə, həm
də respublikaya rəhbərliyin
zəifləməsi ilə bağlı idi.
70-ci illərə nisbətən 80-ci illərin ikinci yarısında istehsalın
artım surəti sənayedə 1,8-2, kənd təsərrüfatında isə 2,3 dəfə
azalmışdı.
İnzibati-amirlik metodu ilə rəhbərlikdən uzaqlaşa
bilməyən sovet hökumətinin iqtisadiyyatda yaranmış
problemləri, çətinlikləri həll etmək cəhdi baş tutmadı.
Taxılçılığın inkişafı. Respublikada taxılçılığı daha da
inkişaf etdirmək üçün əlverişli iqlim və təbii şəraitin olmasına
baxmayaraq 60-cı illərdə bu sahəyə diqqət zəif idi.
Azərbaycan KP MK-nın avqust (1969-cu il) və sonrakı
plenumlarında taxılçılığa bəslənən yanlış və zərərli münasibət
ciddi tənqid edildi, həmçinin taxılçılığın inkişaf perspektivləri
göstərildi.
Respublikada kənd təsərrüfatının inkişafını yüksəlt-mək
məqsədilə keçmiş Sov.İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin
qəbul etdiyi «Azərbaycan SSR-in kənd təsərrüfatını inkişaf
etdirmək tədbirləri haqqında» 1970-ci il 23 iyul tarixli,
«Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı istehsalını daha da
intensivləşdirmək tədbirləri haqqında» 1975-ci il 9 iyul tarixli
qərarlarının həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycanda
taxılçılığın inkişafına diqqət xeyli artırılmışdı.
70-ci illərdən başlayaraq taxılçılıq, əsasən, aran və
dağətəyi rayonlarda cəmlənmişdi.
Respublikanın ümumi torpaq sahəsi 8 mln. 642 min
hektardır. Bunun 191 min hektarı kənd təsərrüfatı üçün
yararlıdır. 70-ci illərdə bu sahənin 1 milyon 348 min hektarı
əkin, 255 min hektarı isə çoxillik bitkilər – bağlar, üzümlüklər
altında olmuşdur. Respublikada suvarılan torpaqların ümumi
sahəsi 1 milyon 142 min hektar olmuş və bunun da 860 min
hektarından əkin üçün istifadə edilmişdir.
XII mühazirə
440
Nəticədə 1970-1982-ci illərdə taxılçılıqda böyük
irəliləyişlər baş vermişdi. Belə ki, əgər taxıl əkini 1969-cu ildə
604,1
min hektar, istehsal 573,9 min ton, hektardan
məhsuldarlıq isə 9,5 sentner təşkil edirdisə, 1982-ci ildə 511,9
min hektar əkin sahəsindən 1.211,3 min ton taxıl əldə edilmiş,
məhsuldarlıq 24,6 sentnerə çatdırılmışdı.
Respublikada taxıl istehsalı 1980-ci ildə 136,5 min ton,
1981-ci ildə 1150,8 min ton, 1982-ci ildə isə 1211,3
min ton
təşkil etmişdi. Dövlətə taxıl satışı 1980-ci ildə 360,9 min ton,
1981-ci ildə 402,7 min ton, 1982-ci ildə isə 353 min ton
olmuşdu.
1982-ci illərə qədərki dövr üçün qəbul edilmiş ərzaq
proqramının yerinə yetirilməsi taxılçılığın durmadan inkişafını
tələb etsə də, həmin illərdə respublikada bu sahənin
inteqrasiyasına, dinamik, sabit inkişafına diqqət zəif olmuşdu.
Yalnız 1985-ci ildə respublikada taxıl istehsalı 1.300 min
ton, orta illik məhsuldarlıq 25 sentner olmuşdu. İnkar etmək
olmaz ki, əvvəlki illərlə müqayisədə taxıl istehsalında artım
omuşdu. Lakin respublika əhalisinin taxıla olan ehtiyacı
baxımından taxıl əkinini
genişləndirmək, ümumi taxıl yığımını
milyon tona çatdırmaq olardı. Bu nəticəni əldə etmək üçün taxıl
əkini sahələrini genişləndirmək, becərmə qaydalarına,
meliorasiya işlərinə başlıca diqqət yetirmək, torpaqdan səmərəli
istifadə etmək, hər hektardan məhsuldarlığı 40-45 sentnerə
çatdırmaq, məhsul yığımını qısa müddətə və itkisiz başa
çatdırmaq lazım idi.
Respublika əhalisinin taxıl məhsullarına olan tələbatına
uyğun istehsal strukturu müəyyənləşdirilməli idi. Respublika
əhalisinin taxıla olan tələbatını tam ödəmək üçün 3,6 milyon
ton taxıl istehsal etməli idi.
Bu məlum olduğu halda, nədənsə
uzun müddət respublikamızda taxıl istehsalına başlıca diqqət
yetirilməmişdi.
80-ci illərin sonuna yaxın bu sahəyə diqqət bir qədər də
Azərbaycan SSR XX yüzilliyin
70-80-ci illərində
441
zəifləmişdi. Yalnız SSRİ-nin iflasından sonra müstəqillik əldə
etmiş respublika hökuməti iqtisadi strukturda taxılçılığın
inkişafına diqqəti artırmağa başladı. Taxıl əkini sahələri
genişləndirildi. Nəticədə, 1992-ci ildə 1 milyon 363 min ton
taxıl istehsal edildi. Bu da respublikada taxıla olan ehtiyacın
30-33%-ni təşkil edirdi. Respublikada taxılçılığın inkişafına
münasibət kökündən dəyişməlidir.
Bostançılıq və tərəvəzçiliyin inkişafı. 1970-1980-ci
illərdə respublikada kənd təsərrüfatını kompleks inkişaf
etdirmək tədbirləri sistemində bostançılıq və tərəvəzçiliyin
inkişafı özünəməxsus yer tutmuşdu. 70-ci illərdə bu sahənin
inkişafı üçün görülən tədbirlər daha geniş miqyas almış,
respublikamızda tərəvəz istehsalının ixtisaslaşdırılması və
təmərküzləşdirilməsi sahəsində səmərəli iş aparılmışdı. Bu
məqsədlə respublikamızda 1975-ci ildə təşkil edilmiş
Azərbaycan Tərəvəz və Meyvə İstehsalı, Tədarükü, Emalı və
Satışı Aqrar-Sənaye Birliyinin iş təcrübəsi müsbət olmuşdu. Tə-
rəvəzçilik və meyvəçilik sovxozları, çay yetişdirən sovxozlar,
konserv, tədarük, nəqliyyat və tara müəssisələri, çay emalı
müəssisələri, elmi-tədqiqat meyvəçilik və tərəvəzçilik
institutları, iki sovxoz-texnikum onun ixtiyarına verilmişdi. 17
rayonda aqrar-sənaye və aqrar-satış birliyi təşkil edilmişdi.
«Azərmeyvətərəvəzsənaye» Aqrar-Sənaye Birliyi 160
ixtisaslaşdırılmış sovxoza, 14
konserv zavoduna, 12 aqrar-
sənaye və 7 aqrar-satış birliyinə mərkəzləşdirilmiş qaydada
rəhbərlik etmişdi.
70-80-ci illərdə təsərrüfatlararası birlik və müəssisələrin
təşkili əməyin xarakterində dərin keyfiyyət dəyişiklikləri
yaradılmasını sürətləndirmişdi. Bu faktı demək kifayətdir ki,
«Azərmeyvətərəvəzsənaye» Birliyi respublika üzrə kənd
təsərrüfatı məhsullarının 13,3%-ni verirdi və respublikada
tərəvəz istehsalıınn 83%-i burada cəmləşmişdi. 70-ci illərin
ikinci yarısında tərəvəzçiliyin inkişafına diqqət daha da