Baki dövlet universiteti
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Salman Süleymanov 8 orduları Çaç, Fərqanə və Kaşğara qədər irəliləyir. Beləliklə, artıq 715-ci ilə qədər xilafət ərazilərinə qatılan bu torpaqlarda artıq Әrəb xilafəti bütün öz dövlətçilik üsul- idarəsilə kök salmağa başlayır. Təbii ki, bu dövlətçiliyin tərkibinə mədəniyyət, elm, təhsil də daxil idi və xilafət siyasətinin bir qolu kimi inkişaf edirdi. Lakin tarixi mənbələr ərəblərin xilafətin başqa yerlərində olduğu kimi, bu ərazilərə də Әrəbistan yarımadasından ərəblərin köçürüldüyünü qeyd etməkdədirlər. Beləliklə, bu ərazilərdə də ərəb mədəniyyəti, müqəddəs Qurani-Kərim yayılır, mədrəsələr, məscidlər tikilir, ərəb dünyasından gətirilən kitablar əl-əl gəzir və ərəb mədəniyyəti, ərəbdilli mədəniyyət, müsəlman mədəniyyəti bütün genişliyi ilə inkişaf edirdi. Bu mənada, təbiidir ki, bu mədəniyyətin yayılması və inkişafı nəticəsində sonralar bu xalqlar arasından əl-Farabi, əl-Biruni, İbn Sina, əl-Xarəzmi və s. kimi görkəmli şəxsiyyətlər çıxmış və nəinki ərəb mədəniyyətinə, Şərq mədəniyyətinə, ümumiyyətlə, dünya mədəniyyətinə əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər. Maraqlıdır ki, bu dahi şəxsiyyətlərin böyük əksəriyyəti türkdilli xalqlara mənsub olmuşdur. Bu mənada, bir qədər sonra, XI əsrdə yaşayıb-yaratmış, böyük türkoloq Mahmud Kaşğarini də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki, tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə Mahmud Kaşğari XI yüzilliyin əvvəllərində Әrəb xilafətinin ən ucqar nöqtələrindən biri olan, Çinlə sərhəddə yerləşən Kaşğarda doğulub, böyüyüb boya-başa çatmış, ilk təhsilini burda almış, ərəb dilinə burda yiyələnmiş, eyni zamanda, ərəb mədəniyyətinin ilk xüsusiyyətləri ilə burda tanış olmuşdur. Mahmud Kaşğarinin ərəb dilini, ərəb dilçilik tarixini, ərəb mədəniyyətini mükəmməl bilməsinin nəticəsi idi ki, öz əsərlərini ərəb dilində, ərəb dilçi alimlərinin üslubunda yazmış, xüsusilə, bizə gəlib çatan, türkoloji elmin başında duran “Divanü lüğat-it- türk” əsərini dahi ərəb alimi Xəlil İbn Әhmədin “Kitabul-ayn” əsərinə oxşadaraq qələmə almışdır. O, özü bu barədə kitabının girişində belə yazır: “Türk və ərəb dillərinin atbaşı bərabər yürüdükləri bilinsin deyə Xəlilin “Kitab ül-əyn”də elədiyi kimi, mən də işlək sözlərlə arxaik kəlmələri bu kitabda birlikdə vermək niyyətində idim... Xəlilin tutduğu yolun türk dili üçün dəxi məqbul olduğunu göstərə bilmək məqsədilə aşağıda işlədilən və işlədilməyən misalları yazdım” (5, 57). Doğrudur, tədqiqatçılar sonralar Mahmud Kaşğarinin Bağdada getdiyini, orada yaşadığını və öz kitabını xəlifəyə təqdim etdiyini qeyd etsələr də, hər halda bu faktın özü xilafətin ən ucqar nöqtələrində belə, ərəb dilinin yayıldığını və ərəb dilində yazılmış elmi əsərlərin belə ucqarlara gedib çıxaraq, ərəbdilli mədəniyyətin inkişafına xidmət etdiyini göstərməkdədir. Təbii ki, ərəb mədəniyyətinin, ərəb dilinin ucqarlarda və xüsusilə türkdilli xalqlar arasında yayılmasını göstərən daha bir sıra amilləri misal Ərəb-Türk-Azərbaycan ədəbi əlaqələr tarixinin ilk dövlərinə qısa bir nəzər 9 gətirmək olar. Belə ki, türkdilli xalqlar ədəbiyyatında əruz vəznində yazılmış Yusif Xas Hacib Balasaqunlunun “Qutatgu bilik” əsəri də bilavasitə ərəb, islam mədəniyyətinin təsirinin nəticəsi idi. Belə ki, mənşə etibarilə ərəb vəzni olan əruz vəznində yazıb-yaratmaq əslində o qədər də asan məsələ deyildi və müəllifdən yüksək bilik və Şərq poeziyasına, ərəb ədəbiyyatına dərindən bələd olmağı tələb edirdi. Bu mənada, XI əsrdə bu poemanın yaranması da ərəb mədəniyyətinin, xilafətin ən ucqar nöqtələrində yayılmasının bariz göstəricisidir. Lakin bu faktları qeyd edərkən, bir məsələni də söyləmək lazımdır. Belə ki, ərəb dilinin, ərəb mədəniyyətinin Orta Asiya xalqlarının, xüsusilə türkdilli xalqlar arasında yayılmasının əsas səbəbı, əsas mənbəyi bu zaman ərzində Orta Asiyada mövcud olmuş Qaraxanilər dövləti (840-1212) idi. Qaraxanilər dövləti isə Orta Asiyada ilk türk islam dövləti kimi məşhurdur. Qeyd etdiyimiz kimi, ərəblər hələ Türküstana, Orta Asiyaya, Kaşğara gedib çıxmazdan əvvəl xilafətin mərkəzinin qonşuluğunda, Azərbaycanda türk xalqları ilə qarşılaşmış, onlarla siyasi, iqtisadi, mədəni, elmi əlaqələr qurmuşlar. Rəvayətə görə, Әməvi xəlifəsi Müaviyə bir dəfə, qədim tarixə bələd olan yəmənli Abid ibn Şariyəyə belə sual verir: “Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?” Abid cavab verir: “Azərbaycan – qədimdən türklərin yaşadığı ölkədir” (2, 174). Әrəb qoşunlarının Azərbaycana ilk yürüşü 639-cu ilə təsadüf edir. 654-cü ildə isə Salman İbn Rabiənin komandanlığı ilə Azərbaycana göndərilən ərəb ordusu xalqın müqavimətini qıraraq Təbriz, Naxçıvan, Beyləqan və Bərdəni işğal edir. VIII əsrin 30-cu illərində Mərvan İbn Məhəmmədin başçılığı ilə bu ölkəyə təqribən 150 minlik ərəb ordusu göndərilir və Azərbaycan ərazisində ərəb tayfaları yerləşdirilməyə başlayır. Akademik Ziya Bünyadov bu prosesdən danışarkən yazır: “Tez bir zamanda istər Azərbaycanda, istərsə Arranda məskən salanların demək olar, hamısı həm şimaldakı, həm də cənubdakı ərəb tayfaları idi... Vaxtilə ərəblərin məskən saldıqları yaşayış məntəqələrinin adında indiyədək “ərəb” sözü qalmışdır. Həmin kəndlərin əhalisi indi də özünü “ərəb” adlandırır və bunlar antropoloji cəhətdən başqalarından aydın fərqlənirlər... Həmin kəndlərdə yaşayanların dediyinə görə, keçən əsrin ortalarınadək onların bir hissəsi korlanmış ərəb dilində danışırdı. Bu kəndlər xilafətin məhz şimal sərhədləri boyunca, əsas orta əsr ticarət yolları üzərində yerləşirdi. Şərqdən qərbə doğru həmin kəndlər Azərbaycan SSR-in aşağıdakı rayonlarındadır: Quba - Әrəbli, Әrəbkeymuraz, Әrəbdəhnə, Әrəbhacı; Şamaxı – Әrəblər, Әrəbuşağı, Әrəbqədim, Әrəbşamlı, Әrəbşahverdi; Kürdəmir – Әrəbqiyaslı, Әrəbçəltikçi, Әrəbsarvan; Göyçay – Әrəbcəbirli, Әrəbxana, Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|