Baki dövlet universiteti
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Salman Süleymanov 10
Әrəbmehdibəy, Әrəbşahverdi; Salyan – Әrəbbəbirxan, Әrəbqardaşxan; Lənkəran – Әrəb; Ağdaş – Әrəb, Әrəbkukel, Әrəbbəsrə, Әrəbocaq, Әrəbşəkil, Әrəbşeyx; Laçın – Әrəb, Әrəbli; Gədəbəy – Әrəbli və bir çox başqaları” (2, 167-168). Beləliklə, ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi və Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşması Azərbaycanda da ərəb mədəniyyətinin, ərəb dininin yayılmasına səbəb olur. Azərbaycanda yerləşdirilən ərəb tayfalarının münasibətləri hətta o səviyyəyə çatır ki, onlar Quranın tərtib edilməsində belə həlledici rol oynayırlar. Akademik V. Məmmədəliyev bu tarixi hadisədən danışarkən yazır: “Məşhur sərkərdə Hüzeyfə bin əl-Yaman hicrətin 35-ci ilində Suriya və İraqlı əsgərlərdən ibarət ordunun başında Azərbaycanda döyüşən zaman şamlılar Übeyy ibn Kəbin, kufəlilər Abdullah bin Məsudun, bəsrəlilər isə Әbu Musa əl-Әşərinin tərtib etdiyi Quranı oxuyur, hərə öz nüsxəsinin, öz qiraətinin düzgün olduğunu iddia edirdi. Hüzeyfə Mədinəyə qayıtdıqdan sonra Azərbaycanda baş vermiş hadisəni Osmana danışıb, bu sahədə təcili bir iş görməyin vacib olduğunu ona demişdi” (9, YIII). Qeyd edək ki, Azərbaycanda baş vermiş bu hadisə məhz Quranın vahid nüsxəsinin tərtib olunmasında əsas səbəblərdən birinə çevrilmişdi. Beləliklə, bütün xilafət ərazisində olduğu kimi, Azərbaycanda da ərəb mədəniy- yəti, islam dini, müqəddəs Qurani-Kərim, ərəb dili yayılır və Azərbaycandan çıxmış görkəmli şəxsiyyətlər də bu mədəniyyətin inkişafında yaxından iştirak edirdilər. “ Azərbaycan elm və mədəniyyətinin ərəblərlə tanışlıq və yaxınlıq tarixi VII yüzillikdən qabaqlara gedib çıxır. Xilafət dövründə isə bu mədəni əlaqələr daha intensiv, qırılmaz şəkillər alır. Və burada ilk növbədə dil amili ön plana çəkilməlidir. VII-X əsrlərdə Azərbaycanda ərəb dilinə ehtiyac getdikcə artıb çoxalır. İlk öncə dinlə, ticarətlə, dini elmlərlə bağlı bu dili öyrənmək vacib idi. İslam dini hakim etiqada çevrildikcə, müddəalarının, ehkam və ayinlərinin hamı tərəfindən icrasını məcbur etdiyi kimi, mahiyyətinin, qanunlar silsiləsinin, əxlaqi prinsiplərinin, hüququ əsaslarının dərindən öyrənilməsini də zəruri edirdi. Azərbaycan alim və ədibləri ərəb dilində yazıb-yaratmağa başladılar. Bu, təsadüfi olmayıb, tarixi şəraitin sözsüz tələbinin ifadəsi kimi meydana çıxmışdır” (1, 206 ). Bu mənada, hələ VIII-IX əsrlərdə Azərbaycan şairləri ərəb dilində gözəl şeirlər yazır, ərəb ədəbiyyatında, ərəb poeziyasında mənşəcə ərəb olan şairlərdən heç də geri qalmırdılar. Maraqlıdır ki, IX əsrin müəllifi İbn Qüteybə Dinəvəri özündən əvvəl mövcud olan mötəbər mənbələrə söykənərək “Mədinədəki bütün məvali şairlər azərbaycanlılardır” fikrini söyləyir (1,
Şəhəvvatın və Әbül Abbasın adlarını çəkir (1, 204). Qeyd edək ki, “azərbaycanlı Ərəb-Türk-Azərbaycan ədəbi əlaqələr tarixinin ilk dövlərinə qısa bir nəzər 11
məvali şairlər içərisində İsmayıl İbn Yasar ən görkəmlisi olmuş, onun poeziyası təkcə bədii yetkinliyi, məzmun dərinliyi baxımından deyil, siyasi mündəricəsinə, döyüşkənliyinə, vətəndaşlıq duyğularının coşqun tərənnümünə görə də maraq doğurmuşdur. İsmayıl İbn Yəsarın həyatı barədə məlumatlar, şeirlərindən nümunələr Әbül Fərəc əl-İsfahaninin “əl-Әğani” və Әbu Ubeydullah Mərzubaninin “Mucəm uş-şüəra” kitablarında verilmişdir. Bu filoloqların hər ikisi X əsrdə yaşamış, şair haqqında öz məlumatlarını isə VIII-IX yüzilliyin müəlliflərindən götürmüşlər” (1,
təəssübkeşliyi və Әcəmlərlə fəxr etmək azarına tutulmuşdu. Buna görə də daim söyülmüş, döyülmüş və təhqir olunmuşdur” (1, 211). Azərbaycandan uzaqda yaşayıb-yaradan məvali şairlərdən biri də Musa Şəhəvatdır. Tarixi mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Musa Şəhavat qürbətdəki həmvətənlərinə nisbətən doğma yurdu ilə daha sıx əlaqə saxlamış, Mədinədə yaşasa da, tez-tez doğma yurdu, Azərbaycana səfər etmişdir (1, 216). Әbülfərəc İsfahani Musa Şəhavatdan danışarkən yazır: “Musa Azərbaycan əhlindən olub Mədinədə boya-başa çatmışdır. Ona öz vətənindən tez-tez qənd və şirniyyat göndərirdilər. Musanın elindən olan bir qadın ona demişdir: “Musa bizə daim şirniyyat gətirir”. “Şirniyyat” – Şəhabat ləqəbi də buradan doğmuşdur”. Әbdülqadir Bağdadi bu fikri bir az da dəqiqləşdirir: “Musa Azərbaycandan Mədinəyə qənd və şirniyyat gətirib satardı”. Xatırladaq ki, Azərbaycan o dövrdə xilafətin ticarət həyatında çox böyük rol oynayırdı. Musa Şəhavatın vətəni ilə Mədinə arasında ticarət etməsi və “Şəhavat” ləqəbinin bununla bağlı olması gerçəkliyə uyğun görünür” (1, 217). Orta əsr müəlliflərindən Әbdül Fərəc İsfahani və Yaqut Həməvi Musa Şəhavatdan danışarkən yazırlar: “Әməvi xəlifələri ona rəğbət bəsləyir, bəxşişlər verirdilər”. “Musa Әməvilərin şöhrətli şairlərindən sayılırdı... ” (1, 218) Azərbaycan məvali şairləri arasında özünün fərdi cəhətləri, yaradıcılığı ilə tanınan şairlərdən biri də Әbül Abbas əl-Әma olmuşdur. Mənbələrin verdiyi məlumata görə onun şeirlərində ərəb poetik ənənələrinin təsiri aydın duyulmaqdadır. Әbül Fərəc İsfahani onun haqqında yazır: “Әbül Abbas əl-Әma Üməyyə oğlanlarının tanınmış, irəlidə gedən şairlərindən idi. Onlara rəğbəti, təəssübkeşliyi və sədaqəti ilə fərqlənirdi” (1, 222). Qeyd edək ki, mənbələr qeyd olunan dövrdə ərəb dilində yazıb-yaradan daha bir sıra şairlərin adlarını çəkirlər ki, onların da sırasında Әbu Bəkr Məhəmməd İbn Yəhya İbn Hilal Bərdəi, Әbül Həsən Әli Maraği, Әdib Әbuəli, Muğləsi Marağayi və Bərəkəveyh Zəncaninin və başqalarını qeyd etmək olar. Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|