Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин

 Dr. Abbas QURBANOV 
102 
Nahçıvan, Erdebil ve Girdiman gibi şehirler bunların en meşhurlarıdır. 
Burada  şehir değil, köy statüsünü taşıyan mıntıkalar da vardı ki, onlar 
genelde tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktaydılar.
3
  
Azerbaycan  şehirlerinin yapım özellikleri ile alakadar olarak şunları 
söyleyebiliriz: İslam ordularının gelişinden önce burada mevcut olan şehirler 
kale duvarları ile çevrilirdi. Erdebil, Qebele, Berde, Beylekan, Şamhor, 
Şamahı ve Kazak şehirleri bu şekildeydi. Bu şehirler taşıdıkları önem ve 
yerleştikleri stratejik konum bakımından kale duvarları ve burçlarla 
çevrilmişti. Bu duvar ve burçların üzeri şehri muhafaza edecek kuvvetlerin 
yerleşebilecekleri bir şekilde yapılardı.
4
  
Şehirlerin oluşmasında muhtelif sebepler rol oynayır. Bu hususta 
iktisadî, sosyal ve siyasî amiller önemli rol oynamaktadır. Azerbaycan’da 
arkeoloji araştırmaların çok az ve düzensiz olması bu konuda daha da ihatalı 
malumat vermemizi engellemektedir. Arkeolojik kazılar sadece Mingeçevir 
ve Beylekan şehirlerinde yapılmıştır ve onlarla ilgili malumat şöyledir:  
Mingeçevir- Araştırmacılar Mingeçevir sözünün nereden alındığı ve 
böyle bir şehrin kurulma sebepleri ile ilgili farklı fikirler söylemektedirler. 
Bu devir hakkında tarihî araştırmaları bulunan Ziya Bünyadov bu adın 
224/839’lu yıllarda Azerbaycan’da hilafete karşı isyan eden Minkiçevr el-
Ferqani’nin isminden geldiğini söylemektedir. Son devirlerde şehrin eski 
arazisinde yapılan arkeolojik kazıntılar da Mingeçevir arazisinde m.ö. III. 
y.y’a ait insan yaşayış meskenlerinin olduğu ortaya çıkmıştır.  
XVII. asır seyyahı Evliya Çelebi’nin “Seyahatname” eserinde Kür 
nehrinin doğu kısmında ipek kumaş dokuma imalathaneleri olan, güzel bir 
mescidi bulunan ve halkının da çoğunluğu Müslüman olan Mingeçevir isimli 
yaşayış mıntıkasının varlığından haber vermektedir.
5
 
Mingeçevir’de orta asırlara has tüm sanat çeşitleri seramik, demir, deri, 
altın, gümüş üretimi ve dokuma çok gelişmiştir. Arkeolojik kazılarda pamuk, 
yün, ipek kumaş ve halılara da rastlamaktayız ki, bu orada dokuma sanatının 
varlığından haber vermektedir. Şehir Kür nehri kıyısında kurulduğundan, 
                                                 
3
 Ehmedov, Hüseyin, Nepolnaya Keramika Azerbaydjana, Bakü, 1959, s. 9 
4
 Velihanlı, Naile, IX-XII Asır Arap Coğrafyaşinas Seyyahları Azerbaycan Hakkında, Bakü, 
1974, s. 36 
5
 “Mingeçevir”, ASE, Bakü 1982, VI, 578–579; Vahidov, R.M., Miqeçaur v III-VIII vv, Bakü, 
1961, s. 75 

---

Orta Asır Azerbaycan Şehirleri 
103 
burada balıkçılık da inkişaf etmiştir ki, kazılarda bununla ilgili kalıntılara da 
rastlanılmıştır.
6
 
Beylekan- Orta asır kaynaklarının da verdiği malumata göre Beylekan 
(Örenqala)  şehri V. asrın sonu VI. asrın başlarında kurulmuştur ki, bu da 
arkeolojik kazılarda ispat edilmiştir. Sasanî hükümdarı I Kubat’ın (m. 488–
531) Albanya’da bir merkez şehirlerinin olması düşüncesiyle bu şehri 
yaptırmış olduğu düşünülmektedir.
7
 
 Son  devirlerde  şehrin kalıntılardaki arkeolojik araştırmalardan 
anlaşıldığına göre şehrin arazisi kırk kilometre kare olmuştur. Bunun on iki 
kilometre karesi kale duvarlarının içinde kalmıştır. Duvarların kalınlığı 6 
metre, yüksekliği ise 6–9 metre olmuştur. Sasanîler devrinden itibaren bir 
ticaret  şehrine çevrilen Beylekan, sonradan Hazarların hücumları ve Babek 
isyanına yakın olması onu bu gelişmeden uzakta bırakmıştır. Bu şehir 
özellikle seramik kap-kaçaklarıyla ve diğer malzemelerin üretilmesiyle 
tanınmıştır.
8
  
Çoqa-  Arran’ın en büyük şehri Çoqa kabul edilmekteydi. Bu şehrin 
arazisi yüz kilometre kareden fazla olup, kale duvarları ve burçlarla çevrili 
olunduğu konusunda malumat verilmektedir. Kale duvarlarının eni 12–15 
metre, yüksekliği ise 2 metre olmuştur. Kalenin dışında ise eni 20–25 metre, 
derinliyi 4–6 metre olan hendek vardı ki, tehlike anında o su ile 
dolduruluyormuş. Bu da şehrin muhafazasını daha da kolaylaştırıyordu.
9
 
Berde- Kaynaklara baktığımız zaman Arran’ın en gelişmiş şehrinin onun 
başşehri olan Berde’nin olduğu anlaşılıyor. Lakin onun ne zaman ve kimin 
emriyle kurulduğu hakkında kesin bir malumat yoktur. Alban tarihi yazarı 
Kalankatlı’nın verdiği bilgiye göre Berde şehri Sasanî hükümdarı Perviz’in 
(m. 459–488) emri ile Vaçe tarafından kurulmuştur.
10
 Belazürî’nin maluma-
tına göre ise Kubad Arran’da tüm bölgenin başşehri olan Berde şehrini inşa 
ettirmiştir.
11
  
                                                 
6
 Qazıyev, S.M., Arheoloqiçeskie Raskopki v Minqeçaure, Bakü, 1949, s. 46-47  
7
 “Beylekan”, ASE, Bakü, 1978, II, 57–58 
8
 İesen, A.A., Novıe Dannıe dlya İstorii Azerbaydjana po Rabotam Orenkalinskoy Ekspediçii 
1953-1955, Bakü, 1956, s. 36 
9
 Kotoviç, V.Q., Daqestan v III-V vv, Mahaçqala, 1957, s. 33 
10
 Patkanov K., İstoriya, s. 32, 141–143 
11
 Belazurî, Fütûh, (Leiden) s. 193 

---

 Dr. Abbas QURBANOV 
104 
En eski tarihi ise İran tarihçisi Hamidullah Qezvini vermektedir ki, onun 
fikrince  şehir Makedonyalı İskender (m.ö. 336–23) tarafından kurulmuştur. 
Lakin  şehir arazisinde yapılan ama sonradan yarım kalan arkeolojik kazı 
Makedonyalı  İskender, Selevkiler, Arşakiler ve Roma imparatoru Avgust 
devrine ait paraların burada bulunması Berde’nin m.ö. de mevcut olduğunu 
ve ticarî bağlantıların varlığından haber vermektedir. Bölgede inkişaf eden 
ticarî münasebetlerin ve mukavelelerin bu şehirde yapılması Arap hilafetinin 
de onun inkişafına ve müdafaasına özel önem göstermesine neden olmuş-
tur.
12
 
İran’la Bizans arasında devam eden savaşlarda Bizans’ın taraftarı olan 
Hazarlar 628 yılında Berde’ye hücum ederek onu yağmalarlar.  Şehir 
sonradan Emevî Halifesi I Maviye (40–60/660–680) devrinde onun emriyle 
Arran hakimi Abdülaziz b. Hatem tarafından yeniden imar ettirilmiş, 
muhafaza maksadıyla kale duvarları dikilmiş ve hendekler kazılmıştı. Bu 
şehrin Araplar tarafından kurulması söz konusu değildir, kaynaklardan da 
görüldüğü üzere onlar burada sadece yeniden imar işleri yapmışlardır. 
Çünkü kaynaklarda Berde’nin Sasanîler devrinde Arran’ın başşehri olduğu 
sıkça bildirilmektedir.
13
   
X. asırda bölgede hilafetin zayıflamasından istifade eden Ruslar Volqa-
Hazar yoluyla hücum ederek merkez olan Berde’yi 332/943–944 yıllarında 
yağmalayarak harap ettiler. Sonradan Moğolların hücumu zamanı tamamıyla 
yok edilen Berde şehri ile alakadar Alban Tarihi hariç, onun nerede 
yerleştiği ve şehir planıyla ilgili geniş bilgi veren hiçbir kaynak yoktur. Bu 
gün elimizde Berde şehrinin varlığını gösteren Abbasîler devrine mahsus 
paraların olması ve arkeolojik kazılar zamanı ortaya çıkarılan kanallar, evler 
ve kale duvarlarının zeminleri hariç bir şey bulunmamaktadır.
14
 
Gence- Arran’ın diğer büyük şehri Gence’dir. Kaynaklara dikkat 
ettiğimiz zaman her müellif onun ismini kendi diline uygun bir şekilde 
seslendirmiştir. Araplar “Cenze”, Farslar “Genze”, Ermeniler “Qandzak” 
ve Gürcüler ise “Qandza”  şeklinde ifade etmişlerdir. Gence sözünün 
manasına gelince çoğunluk onun Pehlevi sözü olup, “hazine”, “define” veya 
                                                 
12
 “Berde” ASE, Bakü, 1978, II, 145-146 
13
 Patkanov K., İstoriya, s. 32 
14
 Pahomov, Aleksandr, Başni i Mavzolei v Barde, Bakü, 1934, s. 82 

---