Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dr. Anar QAFAROV 140 bağlı qaldığını və xüsusən də İbn Sina paradiqmasını mənimsədiyini söyləməmizə imkan verir. Filosofumuzun İbn Miskəveyhin dünya görüşünün təsiri altında qalaraq varlıq mərtəbələri haqqında irəli sürdüyü düşüncələri 3 əsas etibarilə insanın varlıqlar arasındakı yerinin, onun fəzilətli və fəzilətsiz olabiləcəyinin ontoloji əsasını təşkil etməklə birlikdə, ruhun varlığını da əsaslandıracaq mahiyyətdədir. Tusiyə görə ruh cansız varlıq təbəqəsindən canlı varlıq təbəqəsinə keçidin ayrıc nöqtəsində yer alır. 4 Nəfs adıyla da ifadə edilən ruh, 5 ünsürlərin birbirinə qarışmasından meydana gələn mizacın etidala yaxınlığı nisbətində maaddə və surətdən ibarət olan təbii cismin növ olaraq ayrılmasını təmin edib, ona canlılıq qazandırır. 6 Nəticə olaraq mizac mürəkkəb olan şeyin növ olaraq surətlərini (yəni bitki, heyvan və insan surətlərini ) qəbul etməsinə uygun şərait yaradır. Beləcə, növlərə aid surət, yəni nəfs və ya ruh hadis olan (yəni sonradan meydana gələn) mizaca uygun olaraq meydana gəlir. 7 Bu halda ruh da əzəli bir varlıq olmayıb, sonradan meydana gələn bir varlıqdır. Ruhun təbii canlı cismə gəlməsiylə cisimdə bəslənmə, böyümə, çoxalma, hissetmə, istək, arzu və hərəkət etmə şəklində fəaliyyət və vəsflər ortaya çıxar. Göründüyü kimi bu fəaliyyətlər və xüsusiyyətlər onların cisim olmalarından deyil, cisim omlarını 3 Kosmik varlık sahəsində müəyyən bir təbəqələşmənin mövcud olduğunu irəli sürən İbn Miskəveyh, bununla əsas etibariylə peyğəmbərlik nəzəriyyəsini əsaslandırmaq istəmişdir. (Bax. Mehmet Bayrakdar, “İbn Miskeveyh” DİA, İstanbul, 1999, c. 20, s. 204.) Əslində təbəqəli varlıq görüşü etibariylə böyük ölçüdə İbn Miskəveyhin təsirləri altında qalan Nəsirəddin Tusinin Əxlaq-i Nasiri adlı əsərində bu məqsədin izlərini İbn Miskəveyhin əl- Fəvzu’l-asqar adlı əsərindəki kimi bariz bir şəkildə olmasa da, görə bilərik. Beləki, Tûsî, bu əsərində insan növünün dərəcələrinin zirvəsi olaraq vəhy və ilham ilə Allah’dan həqiqətlərin bilgisini və hökmlərini alan və insanların kamilləşdirilməsi, dünya və axirət işlərinin tərtib edilməsində səadət və xoşbəxtliyin səbəbi olan insanlardan bəhs edər. Bax. Tusi Əxlaq-i Nasiri, Tehran, h. 1369, s.59-62; qrş. İbn Miskəveyh, Fəvzu’l-asqar, thq. Salih Azimə, Tunis, əd-Daru’l-Arabiyyətu’l-Kitab, s. 111-118; e.mlf., Təhzibu’l-əxlaq və tathiru’l-a’rak, thq. İbnu’l-Hatib, 1398./1978, s. 76-81. 4 Tusi, Əxlaq-i Nasıri, s. 59. 5 Bəzi əsərlərində Tusinin bu iki termini birbirinin yerinə istifadə etdiyi görülür. Bax. Tusi, Fusul (əl-Ədillətu’l-cəliyyə fi şərhi’l-Fusuli’n-Nasiriyyə içində) haz. Abdullah Nemət, Beyrut, Daru'l-Fikri'l-Lubnan, 1986, s. 176-177; e.mlf, Taarufu’l-ərvah ba‘də’l-mufaraka (Təlhisu’l-Muhassal içində) Beyrut, 1405/1985, s. 525. 6 Tusi, Əcvibətu məsaili İzzəddin Ebu’r-Rıda Said b. Mansur b. Kəmunə əl-Bağdadi, (Əcvibetu’l-məsail’n-Nasiriyyə içinde), haz. Abdullah Nurani, Tehran, Pijuhişgah-ı Ulum-u İnsani və Motaleat-i Fərhəngi, 1383 hş., s. 33; e.mlf., Əhlaq-i Nasıri, s. 59. 7 Tusi, Əcvibətu məsaili İzzəddin Ebu’r-Rıda Said b. Mansur b. Kəmunə əl-Bağdadi, (Əcvibetu’l-məsail’n-Nasiriyyə içində), s. 33; e.mlf., əl-Kəmalu’l-əvvəl və’l-kəmalu’s-sani (Təlhisu’l-Muhassal içində), s. 521. Nəsirəddin Tusinin fəlsəfəsində varlıq və mahiyyət cəhətindən ruh / nəfs nəzəriyyəsi 141 aşan başqa bir prinsipdən qaynaqlanır ki, bu da ruh və ya nəfsdir. Canlı cismin təbəqələri bitkilərdən, heyvanlardan və insanlardan ibarət olduğuna görə ruh da bitki ruhu, heyvan ruhu və insan ruhu olmaqla üç növə ayrılır. 8 Cisimlərdəki fəaliyyətlərdən hərəkətlə var olduğu isbatlanan ruh, təbii canlı cisimlərdəki fəaliyyətlərə nisbətlə prinsip (məbdə), 9 bitki və heyvanların varlıq qazanmasını təmin etməsi cəhətindən surət, varlıq cəhətindən üst və alt təbəqədə mövcud olan növləri meydana gətirməsi və növün kamilləşməsinə səbəb olması baxımından da kamillikdir. Kamillik isə, Tusiyə görə Aristotel və İbn Sinanın fəlsəfi anlayışında olduğu kimi birinci və ikinci kamillik olaraq iki qismə ayrılır. Belə ki, təbii cismi növ olaraq varlığa gətirən ruh, bu mənada ilk kamillikdir. Hətta bu halda ruhda ikinci kamillik də potensial olaraq mövcuddur. Buna əsasən ruh Aristotelə aid bir təriflə 10 Tusinin fəlsəfəsində də “potensial olaraq canlı olan təbii cismin ilk kamilliyidir.” 11 Ruhun/nəfsin növlərdəki bəslənmə, böyümə, çoxalma, hissetmə, idrak, iradəli hərəkət və düşünmə kimi fəaliyyətləri isə ikinci kamillikdir. 12 Ruhun varlığı məsələsində Tusinin fikir və düşüncələrində böyük ölçüdə İbn Sinanın düşüncələrinin təsiri altında qaldığı görünür. 13 8 Tusi, Əxlaq-i Nasıri, 56-57, 59-64. 9 Tusi, Əcvibətu məsaili Şəmsuddin Muhamməd Kîşî, (Əcvibətu’l-məsail’n-Nasiriyyə içində), s. 286. İbn Sinadan fərqli olaraq Tusi, ruhdan, ondan meydana gələn fəaliyyətlərə nisbətlə qüvvə olaraq deyil prinsip olaraq bəhs edər.. Qısacası Tusinin düşüncə sistemində ruhun fəaliyyətlərə nisbətlə potensial olması istiqamətində hər hansı bir açıqlama mövcud deyil ki, bu da onun İbn Sinadan fərqli cəhətidir. İbn Sinanın bu çərçivədəki düşüncələri üçün bax. İbn Sina, əş-Şifa [ət-Tabiiyyat, ən-Nəfs], s. 6. 10 Bax. Aristoteles, De Anima, trc. Zeki Özcan, İstanbul, Alfa Yay.,.2001, s. 66 (412b). 11 Tusi, Əcvibətu məsaili Şəmsuddin Muhamməd Kîşî, s. 286; e.mlf., əl-Kəmalu’l-əvvəl və’l- kəmalu’s-səni, s. 521; e.mlf., Təcridu’l-i‘tikad, thq. Muhamməd Cəvad əl-Huseyni əl- Cəlali, Qum, Məktəbətu'l-İ'lami'l-İslam, 1406/1986, s. 106. 12 Tusi, Əcvibətu məsaili Şəmsuddin Muhamməd Kîşî, s. 286; e.mlf., əl-Kəmalu’l-əvvəl və’l- kəmalu’s-səni, s. 521; Hillî, Kəşfu’l-murad fi şərhi Təcridi’l-i‘tikad, Beyrut, 1408/1988, s. 160-161; qrş. İbn Sina, əş-Şifa, [ət-Tabiiyyat, ən-Nəfs], s. 5-10; Ali Durusoy, İbn Sina Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, İstanbul, MÜİF Yay., 1993, s. 34-36. 13 İbn Sinanın bu çərçivədəki bənzər izahları üçün bax. İbn Sina, əş-Şifa, [ət-Tabiiyyat, ən- Nəfs], s. 5-10, 196, 207; e.mlf., əl-Adhaviyyə fi’l-məad, thq. Hasan Asi, Beyrut, Muəssəsetu'l-Camiiyyə, 1407/1987, s.120, 123-124; e.mlf., əl-İşarat və’t-tənbihat, thq. Süleyman Dünya, Qahirə, Daru'l-Maarif, 1960, c. 3-4, s. 893; e.mlf., Kitabu’n-nəcat, thq. Macit Fahri, Beyrut, Daru'l-Âfaki'l-Cədidə, 1405/1985, s. 196-197; e.mlf., ət-Ta‘likat, thq. Abdurrahman Bedevi, Qum, Məktəbətu'l-İ'lami'l-İslami, 1984, s. 55. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|