Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dr. Anar QAFAROV 144 “havada asılı adam” misallarında və yenə bu çərçivədə mənlik şüurunun təbiəti mövzusundakı izahları qeyd edilən sualların cavabı mahiyyətindədir. Belə ki, hər şeydən əvvəl bizim obyektlərə dair biliyimiz hiss etmə üzvlərimiz vasitəsi ilə meydana gəlir. Amma ruhun/nəfsin özünü idrak etməsi isə hər hansı bir vasitəyə ehtiyac olmadan meydana gəlir. Qısacası bir hiss etmə orqanı, ruh ilə ruhun zatı (yəni özü) arasında vasitə ola bilməz. Ruhun özünü idrak etməsi məsələsini daha bariz bir şəkildə ifadə edə bilmək üçün Tusi, filosofların idrak edən (yəni ağıl) , idrak edilən (yəni ağlın idrak etdiyi şey) və idrakın (yəni bilginin) bir olduğu fikrini qeyd edər. 22 Tusinin qeyd etdiyi bu fikri İbn Sinanın bu mövzudaki düşüncələri işığında belə izah edə bilərik: İnsan ruhu öz varlığının şüurunda olduğu halda bilən (yəni âkil) ilə bilinən (mâkul) arasında bir vasitə olmadığı üçün bu çərçivədəki məlumat ən doğru və ən qəti bir məlumatdır. Mənlik şüuru əldə edilməsi cəhətindən “müşâhidə” yoluyla qazanılan moduslar qurupuna, qətilik və doğruluq cəhətindən isə qəti bilgini ifadə edən moduslar qurupuna daxildir. Bu cəhətdən mənlik şüuru insan ruhunun və ya nəfsinin biləcəyi ən qəti və ən doğru bilgidir. Bu növ bilgidə hər hansı bir vasitə olmadığı üçün insan ruhu/nəfsi özünü təsəvvür etdiyi an təsdiq meydana gəlir. 23 Buna əsasən mənlik şüurunun təbiəti etibariylə bizim xarici aləmdəki maddəyə bağlı varlıqlar haqqındakı bilgimizdən fərqli olduğunu söyləyə bilərik. Çünki, maddi varlıqlar bir vasitəyə (yəni hiss etmə orqanlarımıza) bağlı olaraq bilinirlər. Belə bir vəziyyətdə isə onlar haqqında tam olaraq təsəvvür və məlumat əldə etmək Konəvînin də qeyd etdiyi kimi imkansız ola bilər. Amma insan ruhunun və ya nəfsinin özünə aid təsəvvür və məlumatı vasitəsiz bir şəkildə meydana gəldiyi üçün –ki, bunu Tusi də xüsusən qeyd edir 24 – burada onun varlığı haqqındakı bilgisi də İbn Sinanın söylədiyi kimi qəti və doğru bir məlumat olur. Xülasə, “mən” deyilən varlıq ruh və ya nəfs olub, bədən və ya bədənin hər hansı bir aksidensiyası deyil. Əgər “mən” deyilən varlıq bədən ya da bədənin aksidensiyası olsaydı bədəndən bir şeylər əksildiyi an öz varlığımızın var olan bir şey olaraq şuurunda ola bilməzdik. 22 Bax. Tusi, Əxlaq-i Nasiri, s. 53-54. 23 İbn Sina, Kitabu’l-Mubahasat, (Aristû ində’l-Arab, içində), haz. Abdurrahman Bədəvî Qahirə, 1947, s. 133 [51]; Ali Durusoy, İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, s. 48- 49. 24 Tusi, Əxlaq-i Nasiri, s. 53-54. Nəsirəddin Tusinin fəlsəfəsində varlıq və mahiyyət cəhətindən ruh / nəfs nəzəriyyəsi 145 Əl, ayaq və ya hər hansı bir üzvümün varlığını bilməsəm belə şübhəsiz mən yenə mənəm. Onlardan birinin olmaması mənim mənliyimi əksiltməz və mənliyimin varlığını ortadan qaldırmaz. Bu üzvlər insana tabe olan şeylərdir. Qısacası onlar olmasalar da mən, yenə də “mənlik” şüuruna sahib olardım. Buradaki “mən” ilə “hiss etdim, idrak etdim və etdim” fellərinin sonundakı “im” şəkilçisi ilə müəyyənləşən subyekt olan “mən” nəzərdə tutulur. Yəni fiziki varlığımız deyil. 25 İbn Sinanın “insan nəfsi nə vaxt öz varlığını təsəvvür edərsə o an təsdiq meydana gəlir.” şəklindəki fikri, nəfsin özünü idrak etmədə mahiyyətinə aid təsəvvürü əldə edib etməyəcəyi mövzusunda da müəyyən qədər şərhedici bir keyfiyyət daşıyır. Belə ki, İbn Sinaya görə insan ruhu və ya nəfsi özünü bildiyi an özünə aid həqiqəti də bilər. Digər mümkün varlıqları yəni maaddi varlıqların bilinməsi prosedurunda onların mahiyyətləri varlıqlarından zehnimizdə ayrıldığı halda nəfsin bilinməsi məsələsində belə bir prosedurdan bəhs edə bilmərik. Bunu analoji olaraq belə izah edə bilərik: Nəfs və ya ruh özünü idrak etdiyi an onun varlığı ilə mahiyyətini bir birindən ayırmaq maddi varlıqların varlığı ilə mahiyyətlərinin zehin xaricində ayrılmasının imkansızlığı kimi 26 imkansızdır. 27 Bu halda nəfsin özünü dərk etmədə onun varlığına bağlı təsəvvürü ilə mahiyyətinə bağlı təsəvvürü bir dəfədə meydana gəlir. Beləcə əldə edilən bilgi, nəfsin və ya ruhun varlığıyla birlikdə mahiyyətinin də bilgisidir. Nəfsin bilinməsində onun üçün mövcud olan bu vəziyyət, bizi “nəfsin varlığı ilə mahiyyətinin eyni olduğu və ya nəfs üçün bir varlıq-mahiyyət ayrımından bəhs edilə bilinməyəcəyi” 28 kimi xətalı bir nəticəyə götürməməlidir. Çünki, varlıq-mahiyyət ayrımının –bunu ontoloji bir problem halına gətirib ilk ortaya qoyan– Fərabidən (v. 339/950) 29 etibarən həm İbn Sina 30 həm də onun yolunu davam etdirən Nəsirəddin Tusinin fəlsəfi sistemində yalnız “varlıq” xaricində bir həqiqəti 25 İbn Sina, əş-Şifa, [ət-Tabiiyyat, ən-Nəfs], s. 225-227; e.mlf., Kitabu’l-Mubahasat, s. 207 [370], 210 [380-381]; Ali Durusoy, İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, s. 44-45. 26 Hüseyin Atay, İbn Sînâ’da Varlık Nazariyesi, Ankara, Gelişim Matbaası, 1983, s. 80. 27 Bkz. Alî Durusoy, İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, s. 49 28 Bax. Ali Durusoy, e.ə., s. 49 29 Farabi, ət-Ta‘lîkat, thq. Cafər Al-i Yasin, Beyrut, Daru'l-Mənahil, 1408/1988, s. 41-42; Azim Hamzaiyan, “Xacə Nasir dər miyan-i mutəkəlliman və fəyləsufan”, Kəyhan-i Əndişə,Tehran, 1374 hş., S. 62, s. 62. Hüseyin Atay, İbn Sînâ’da Varlık Nazariyesi, s. 74, 83. 30 Ali Durusoy, “İbn Sînâ” DİA, İstanbul, 1999, c. 20, s. 326. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|