Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Şumer Dili və Tarixdə Şumerlər 307 ŞUMER DİLİ VƏ TARİXDƏ ŞUMERLƏR Ruhəngiz KƏRİMLİ ∗ Dünyanın ən qədim mədəniyyətinə sahib olan şumerlər İkiçayarasına- Dəclə və Fərat sahillərinə e. ə. VII-VI minilliklərdə köç etmişlər. Onların İkiçayarasına haradan gəlməsi haqqında bir neçə fikir və ehtimal olduğuna görə bu məsələ mübahisəli olaraq qalır. Bu ərazinin ən qədim sakinləri barədə dəqiq məlumat yoxdur. Mixi yazını icad edən şumerlərin adıyla İkiçayarasının cənubu Şumer və ya Şumer ölkəsi adlanırdı. Son əl-Ubeyd (e.ə. IV minillik), Uruk (e.ə. 3000-2800-cü illər), Cəmdət-Nəsr (e.ə. 2800- 2600-cü illər) arxeoloji mədəniyyətləri şumerlərin adıyla bağlıdır. Şumerlərin mənşəyinə münasibət bu günün özündə də bir mənalı deyil. Bir qrup tədqiqatçılar şumerlərin Aralıq dənizi və Qafqaz irqinə mənsub olduğunu irəli sürmüşlər. Digər bir qrup onların Hind-Avropa mənşəli olduqlarını iddia edir. Şumerlərin Kiçik Asiyadan=Anadoludan, Şərqi Ön Qafqazdan, İrandan, o cümlədən Elamdan, Orta Asiyadan, hətta Hindis- tandan və Hind-Cindən gəlmələri barədə də mülahizələr səslənir. Lakin bir məsələni də nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, şumer dilində bir çox türk (prototürk) sözləri aşkar olunmuşdur. (1, 81-83). Qədim yazılı mənbələrdə ”Şumer” etnik ad kimi işlədilməmişdir. Mixi yazılarda Cənubi İkiçayarasının əhalisi ”Şumer ölkəsinin xalqı” adı altında göstərilirdi. Şumer adını alanlar isə özlərini başqa cür-kar-rir, yəni qarabaş- lılar adlandırırdılar. Çox maraqlıdır ki, Cənubi İkiçayarasında şumerlərə qə- dər heç bir etnosun adı çəkilmir. Mixi işarələrin şumerlər tərəfindən icad ounmasını fransız alimi J. Oppert 1869-cu ildə aşkara çıxarsa da, şumer mətnləri A. Says və F. Lenormannın birgə səyi nəticəsində yalnız 1871-73-cü illərdə işıq üzü gördü. İkinci dünya müharibəsindən sonra şumerlərə məxsus bütün yazılı qaynaqlar tədqiq edilərək, ən qədim dövlətin və mədəniyyətin Misirdə deyil, ∗ ADPU – nun “Ümumi tarix” kafedrasının magistrı Ruhəngiz KƏRİMLİ 308 İkiçayarasının cənubunda-məhz Şumerdə yarandığı sübuta yetirilmişdi. (3, 46; 50; 57.) Şumer mixi kitabələrindəki sözlər daha çox türk dillərinin leksemləri ilə müqayisə edilmişdir. İlk olaraq alman alimi F. Hommel şumerlərin Mərkəzi Asiyadan gəlməsi və şumer dilinin altay dilləri ilə qohum olması müddəasını müdafiə edərək, bir çox şumer-türk sözlərinin qarşılıqlı müqayisəsini vermişdi. Bir neçə sözü çıxmaq şərti ilə, qalan şumer sözlərinin oxunuşu ya köhnəlmiş, ya da onların eyni mənşəli olmasını sübut edən fonetik qanunauyğunluq göstərilməmişdi. İndinin özündə şumer dilinin altay dil ailəsinə daxil edilən türk dilləri ilə qohumluq əlaqələrini təsdiqləyənlər az deyil. Orta Asiya dilçisi A. S. Amonjolov 20-dən artıq şumer sözlərinin türk sözlərilə oxşarlığını fonetik qanunauyğunluqlar əsasında açıb göstərə bilmişdi. O. Süleymenov, A. Məmmədov, İ.M. Miziyev və başqaları şumer- türk leksik paralellərini qeyd etmişlər. Türk araşdırıcısı Osman Nedim Tuna isə şumer və türk dillərinin tarixi ilgilərini araşdıraraq bir çox şumer-türk sözlərinin qanunauyğun fonetik dəyişmələrini müəyyən edə bilmişdir. Tunanın araşdırmaları tarixən şumer və türk (prototürk) dillərinin çox yaxın təmasda olduğunu isbatladı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz araşdırıcılardan O. Süleymenovun tədqiqatları daha dərin və elmi olmaqla bərabər, həm də həqiqəti əks etdirir. Belə ki, O. Süleymenov Ön Asiyanın ölü dilləri üzrə mütəxəssis İ. M. Dyakonovun ”Şumer dili” məqaləsindəki şumer dilinin təcrid olunmuş dil hesab edilməsi, bu dilin heç bir dillə qohum olmaması fikrinə qətiyyətlə etiraz edərək bu sahədəki fundamental tədqiqatını ortaya qoyur. O, bildirir ki, İ. M. Dyakonov yüzdən çox şumer sözündən istifadə etsə də, mən şumerdə ən yüksək say rəqəmi olan 60 rəqəminin rəmzi kimi altmış söz götürdüm. Şumerlərdə son hədd ədədi bunlar idi-60, 60 x 60, 60 x 60 x 60 və s. Altmışlıq say sistemi də buradan qaynaqlanır: dəqiqə-60 saniyə, bir saat-60 dəqiqə, çevrə-360 dərəcə və s. ( 2, 89.) O. Süleymenov alman alimi F. Hommelin tədqiqatlarını son dərəcə uğurlu hesab edərək yazır ki, şumerlərin türklərlə əlaqəsinin mümkünlüyünü həzm edə bilməyənlər onun cəhdini daha doğrusu, müvəffəqiyyətini qeyri- elmi mübahisədən doğan elmi olmayan nəticələrin klassik nümunəsi kimi təqdim edirlər. Deyilirdi ki, Hommel şumer dil nümunələrini müxtəlif türk dillərindən götürülmüş sözlərlə müqayisə edib: əslində isə praformal Şumer Dili və Tarixdə Şumerlər 309 tutuşdurulmalıydı. Həm də Hommelin müqayisə etdiyi sözlər az miqdarda olduğundan hesab edirdilər ki, türk sözlərinə təsadüfən də uyğun gələ bilər. Bu məsələləri nəzərə alan O. Süleymenov sözlüyün müxtəlif sahələrinə aid ayrı-ayrı sözləri deyil, leksemaların semantik yuvalarını tutuşdurdu. O, şumer leksikasını qruplar üzrə cəmləşdirib, onları müvafiq türk terminləri qrupları ilə müqayisə etdikdən sonra bu uyğunluqların ən çox iki bölməyə - a) Allah və b) İnsan bölmələrinə aidiliyini müəyyən etdi. Tutuşdurulan sözlərin məna-forma oxşarlığı və fərqlilik cəhətdən sistem yaratması inanılmaz nəticəni ortaya qoymuş oldu: bu iki qrupdan olan bir çox şumer sözləri türk sözlərindən asılı idi. Ən təəccüblüsü isə alınma şumer sözlərinin türk dillərində indiyədək qalmaqda olan və geniş təsvir edilmiş dialekt xüsusiyyətlərini özündə saxlaması idi. Bu isə şumerlərin hər hansı bir türk toplumu ilə deyil, bir neçə türk tayfası ilə ünsiyyətdə olduğunu aşkarladı. Diqqətçəkən ən mühüm məsələ isə türklərlə ünsiyyətin zaman-zaman, yəni daimi olması idi. O. Süleymenov hesab edir ki, sonrakı mədəni təsir qədim təsirin nəticələrini büsbütün aradan götürə bilməmiş, bir növ yeni qat yaradaraq, onu görünməz etmiş, arxa plana sıxışdırmış, lakin məhv edə bilməmişdi. Çoxqatlılıq qazax dilindəki ”Alla”-”Tenqri” terminində özünü göstərir. Türk köçəri Vahid, Ulu Yaradanı, Allahı bu cür adlandırırdılar. Burada çox maraqlı bir nüans ortaya çıxır: dini terminlər hər bir lüğətdə leksikanın ən dayanıqlı hissəsi kimi öz sabitliyini qoruyub saxlayır. Maraqlıdır ki, başqa terminlər bu qədər dəyişməz şəkildə öz mahiyyətini və formasını saxlaya bilməməşdir. Bu məqamları nəzərə alan O. Süleymenov şumer və türk sözləri arasındakı qeyri-təsadüfi uyğunluqların cədvəlini tərtib edərək, elmdə bu vaxta qədər şumerlər haqqında mövcud olan stereotipləri dağıtmağa nail oldu. O. Süleymenov tədqiqatında Tanrı və insan qruplarının leksikasına üstünlük veməklə yanaşı, başqa leksik qrupların tutuşdurulmasına da diqqət yetirmişdir. (1, 86.) İ. M. Dyakonov, Y. Klima, S. N. Kramer və bu istiqamətli tədqiqatçıla- rın bütün cəhdləri ona yönəlib ki, şumer dili naməlum dildir, heç bir qədim və müasir dillə qohumluq əlaqəsi yoxdur. O. Süleymenov əhatəli araşdırma apararaq, yuxarıda qeyd etdiyim alimlərin mülahizələrinin heç bir elmi əsası olmadığını sübuta yetirdi. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|