Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ruhəngiz KƏRİMLİ 316 РЕЗЮМE ШУМЕРСКИЙ ЯЗЫК И ШУМЕР В ИСТОРИЕ Расположенные между двух рек или жившие на территории южного двуречья и создавшие иреоглифические письма шумеры называли Шу- мер или же страна Шумеров. После Второй Мировой войны были ис- ледованы все писменные источники относящиеся шумерам и было до- казано то, что самое древное государство и искусство принадлежит не древному Егирету, а Шумерам, Гегомонические (отношения) борьбы Шумеров на территории Двуречья в 2003 году до нашей еры, племено элан и су разгромили госудаство Шумеров. И после этих в событий за- вершилось тысячилетное управление государство Шумеров. SUMMARY South of between the two river was called as Shumer or country of Shumer which it invented the cuneiform. After the second world war whole manuscripts that belong to Shumer, were investigated and proved that the most ancient state and the most ancient civilization were established not only at Egypt, but at the south of between the two river, especially at Shumer. Struggle of Shumer for hegemony at the between the two river causes that in 2003 year before Christ Shumer was made kneel by Elam’s and Su crews. Thus the state of Shumer and its period that covered thousand years ended. Xilafət ordularının Azərbaycana gəlişi ərəfəsində burada inzibati – siyasi bölgü 317 XİLAFƏT ORDULARININ AZƏRBAYCANA GƏLİŞİ ƏRƏFƏSİNDƏ BURADA İNZİBATİ – SİYASİ BÖLGÜ Tariyel RƏSULOV ∗ Azərbaycan və ətrаf bölgələrin inzibati bölgüsü məsələsinə toxunmazdan əvvəl qeyd etməliyik ki, Ərəb Xilafəti hələ yenicə meydana gələrkən demək olar ki, bütün Orta Şərq, o cümlədən Azərbaycan və ətrаf Bölgələrin ərazisi bir - biri ilə çəkişən iki qüdrətli rəqib dövlət olan Bizans və Sasani İranı arasında bölüşdürülmüşdü. Ümumi adına “Arran” (Albaniya, Ağvank) 1 deyilən, yarımmüstəqil əmirlik və ya padşahlıq şəklində İrandan asılı olan Azərbaycanın şimal rayonları daim öz daha güclü qonşuları və Xəzərlərin 2 işğalçılıq hücumlarına məruz qalmışdır. Bu işğalçıların təzyiqi səbəbi ilə Arran ərazisi gah bir, gah da digər daha güclü qonşudan siyasi və iqtisadi cəhətdən asılı vəziyyətə düşürdü. Bir əyalət (kustak) kimi Sasanilər imperiyası tərkibinə daxil olmuş Azərbaycanın cənub bölgəsi də Bizans ilə İran arasında tez - tez baş verib bəzən on illərlə davam edən dağıdıcı müharibələr nəticəsində ağır məhrumiyyətlərə qatlaşmışdır 3 . Ərəb xilafəti adlı bir dövlətin hələ dünyada olmadığı bir vaxtda, VI əsrin axırlarında həm Azərbaycan, həm də Arran ərazisi Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olub İberiya və Ərməniyyə əraziləri ilə birlikdə imperiyanın dörd inzibati vahidindən biri olan Şimal canişinliyi (Qafqaz kustakı) təşkil edirdilər. Sasanilər dövründə İranın inzibati bölgüsü haqqında məlumata əd - Dinəvərinin əsərində bu şəkildə rast gəlirik: “Kisra Ənuşirəvan ölkəni dörd hissəyə böldü və bunlardan hər biri bir nəfər rəis tərəfindən idarə olunurdu. Dörd hissədən biri Xorasan, Sicistan və ∗ AMEA Əlyazmalar institutunun aspirantı 1 Ziya Bünyadov, Azərbaycan VII - IX əsrlərdə, “Azərnəşr”, Bakı 1989, səh. 39 2 А. Й. Якубовский, Ибн Мискавейх о походе русов в Бердаа в 332 – 943 - 944 г. стр. 74 3 Z. Bünyadov, a. ç. ə. səh. 39 Tariyel RƏSULOV 318 Kirmandan, o birisi - İsfahan, Qum, Cibəl, Azərbaycan və Ərməniyyədən, üçüncüsü - Fars, əl - Əhvaz və əl - Bəhreyn, dördüncüsü - İraqdan tutmuş Rum ölkəsinin sərhəddinədək uzanan yerlərdən ibarət idi” 4 . Lakin günümüzdə bizə məlum olmayan qədim pəhləvi mənbələrindən istifadə etmiş Təbərinin qədim ərəb mənbələrindən verdiyi məlumatda deyilir ki, imperiyanın dörd əyalətə (kustaka) bölünməsi hələ I Xosrovdan əvvəl mövcud idi. Xosrov taxta çıxandan sonra “İranın dörd ölkəsini idarə edən dörd Sepəhbudə məktub göndərdi”. Məktublardan biri “Azərbaycan, Ərməniyyə və qonşu bölgələrin Sepəhbudu Zədüyyə ibn ən - Nahiracana göndərilmişdi” 5 . I Xosrova qədər Sepəhbud adlanan baş hərbi rəis vəzifəsini bir nəfər daşıyırdı. I Xosrov bu vəzifəni dörd nəfər arasında böldü: “Sərq, yəni Xorasan və qonşu torpaqlar Sepəhbudu, Qərb (Məğrub) Sepəhbudu, Cənub (Nimruz), yəni Yəmən Sepəhbudu, Azərbaycan və qonşu torpaqlar, yəni Xəzərlər Sepəhbudu” 6 . Kustaklar da öz aralarında daha xırda vahidlərə bölünürdü və bu vahidlərdən hər biri tarixən əmələ gəlmiş ərazi və etnik şəraitə uyğun olaraq nisbətən daha az və ya nisbətən daha çox müstəqil vilayətdən (şəhərdən) ibarət idi. Şimal kustakına 13 belə vilayət (şəhər), o cümlədən Azərbaycan (Atrpatakan), Ərməniyyə (Ərmən), İberiya (Varçan), Arran (Ran), Balasakan, Sisakan və digər vilayətlər daxil idi 7 . İbn Xordadbeh təsdiq edir ki, Qərb və ya Şimal vilayətləri Sasanilər imperiyasının dörddə bir hissəsini təşkil edirdi və Azərbazqansepəhbud adlanan ölkə Şimal sepəhbudunun hakimiyyəti altında idi. Bu hissəyə Azərbaycan, Ərməniyyə, Rey, Arran və başqaları daxil idi. Bundan başqa da padşahlara verilən adlardan danışan İbn Xordadbeh bildirir ki, hələ I Ərdəşir (hak: m. 224 - 241) Azərbaycan və digər ölkə padşahlarına şah adı vermişdi. Məsələn, Azərbazqan şah, Şiryan şah, Baraşkan şah (Azərbaycanda), Allan şah, Filan şah (Arran) və i. a. 8 4 Z. Bünyadov, a. ç. ə. səh. 39 5 Н. Б. Пигулевская, Города Ирана в раннем средневекове, стр. 169 - 173 6 Z. Bünyadov, a. ç. ə. səh. 39 7 В. Г. Луконин, Иран в эпоху первых Сасанидов, стр. 19 - 24; J. Marquart, Eransahr, səh. 108 - 136 8 Z. Bünyadov, a. ç. ə. səh. 40 Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|