Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №3 Sosial-siyasi elml

ed

ən seçki sisteminin tətbiqində maraqlıdır [14, 403]. Lakin bu məsələdə siyasi 

partiyaların maraqları deyil, ümumdövlət maraqları və xalqın mənafeləri əsas 

götürülm

əli və  elə  bir seçki sistemi seçilməlidir ki, seçkilər vasitəsilə  xalqın 

irad

əsi olduğu kimi və obyektiv olaraq ifadə olunsun, onun suverenliyi reallaş-

mış olsun, seçicilərin etimad göstərdiyi siyasi qüvvə Konstitusiya ilə müəyyən 

olunmuş  səlahiyyət müddətində  və  səlahiyyətlər çərçivəsində  hakimiyyəti 

h

əyata  keçirsin.  Düzgün  seçilmiş  seçki  sistemi  kütləvi hakimiyyətin  -  dövlət 

hakimiyy

əti və  yerli özünüidarə  hakimiyyətinin siyasi legitimliyinin təmin 

olunması üçün də əhəmiyyətlidir. 

Qeyd olunan m

əsələlərlə yanaşı, araşdırmamızın əsas məqsədini hazırki 

dövrd

ə mövcud olan seçki sistemlərinin özünəməxsus cəhətlərini tədqiq etmək, 

onların  üstünlüklərini və  çatışmazlıqlarını  üzə  çıxarmaq,  müstəqillik  əldə  et-

dikd

ən sonra respublikamızda seçki qanunvericiliyinin təkmilləşməsi və seçki 

sisteminin t

əkamülü  əsaslarına  diqqət yetirmək, müasir dövrdə  vaxtilə  Azər-

baycan Respublikası Milli Məclisinə seçkilər zamanı tətbiq olunan və sonradan 

24 avqust 2002-ci il tarixli referendum yolu il

ə  edilən və  mühüm  əhəmiyyət 

k

əsb edən konstitusion dəyişikliklərdən biri kimi proporsional seçki sisteminin 

l

əğv edilməsini şərtləndirən zərurət və müasir dövrdə proporsional seçki siste-

minin yenid

ən seçki qanunvericiliyinə  daxil edilməsi, parlament seçkilərində 

t

ətbiqi mümkünlüyü, problemləri və perspektivləri ilə bağlı məsələlərin tədqiqi 

t

əşkil edir. Şərti olaraq «qarışıq seçki sistemi» adlandırılan, həm majoritar və 

proporsional seçki sisteml

ərinin müəyyən faiz mandatların əldə olunması üsulu 

kimi birg

ə tətbiqi məsələsinin yenidən gündəmə gətirilməsi və özü də əvvəlki 

qanunvericilikd

ən fərqli olaraq, proporsional seçki sisteminin tətbiqi ilə mandat 

əldə  edən parlament üzlərinin say tərkibinin  birmandatlı  seçki  dairələri üzrə 

majoritar sistem 

əsasında  mandat  alan  deputatların  sayının  azaldılması  hesa-

bına və ya ümumiyyətlə, parlament üzvlərinin Konstitusiyada müəyyən edilmiş 

say t

ərkibinin çoxaldılması hesabına artırılmasını təklif etmək bu sahədə, xü-

susil

ə də majoritar sistemin çatışmazlıqları (çatışmazlıqları bir çox hallarda üs-

tünlükl

ərini kölgədə qoyur), buna rəğmən proporsional sistemin üsütünlükləri 

v

ə  bu konteksdə  proporsional sistemin tətbiqindən demokratik hüquqi dövlət 

v

ə  vətəndaş  cəmiyyəti  quruculuğunu  uğurla  davam  etdirən Azərbaycanın  nə 

qazanacağı ilə bağlı məsələlər ciddi və məsuliyyətli araşdırma tələb edir. Odur 

ki, ilk növb

ədə, Azərbaycan Respublikasının I və II çağırış Milli Məclisinə seç-

kil

ər  zamanı  tətbiq  olunan  qarışıq  seçki  sistemi,  onun  üstünlükləri və  çatış-

mayan c

əhətləri, seçki qanunvericiliyinin sonrakı inkişafı, habelə paralel olaraq 

majoritar v

ə  proporsional seçki sistemlərinin müsbət və  mənfi cəhətlərinin 

t

ədqiqini vacib hesab edirik.  

Artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi, Azərbaycan  Respublikasının  12  noyabr 

1995-

ci il Konstitusiyasının 83-cü maddəsinin ilkin redaksiyasında Azərbaycan 

Respublikası Milli Məclisi deputatlarının majoritar və proporsional seçki sis-

teml

əri, ümumi, bərabər və  birbaşa  seçki  hüququ  əsasında  sərbəst,  şəxsi və 

gizli s

əsvermə yolu ilə seçilməsini nəzərdə tutulurdu. Konstitusiyaya müvafiq 

15 

---

olaraq «Az

ərbaycan  Respublikası  Milli  Məclisinə  seçkilər  haqqında»  Azər-

baycan  Respublikasının  12  avqust  1995-ci il Qanununda və  «Azərbaycan 

Respublikası Milli Məclisinə seçkilər haqqında» Azərbaycan Respublikasının 2 

iyul 2000-ci il Qanununda Milli M

əclis  deputatlarının  100-nün  birmandatlı 

seçki dair

ələri üzrə  majoritar seçki sistemi əsasında  (I  çağırış  Milli  Məclisə 

seçkil

ər zamanı mütləq majoritar, II çağırış Milli Məclisə seçkilər zamanı isə 

mü

əyyən şərtlər daxilində nisbi majoritar seçki sistemi əsasında) və 25-nin isə 

Az

ərbaycanın bütöv ərazisində formalaşdırılan vahid çoxmandatlı seçki dairəsi 

üzr

ə proporsional seçki sistemi əsasında (onu da qeyd etmək lazımdır ki, qa-

nunvericilik proporsional seçki sisteminin t

ətbiqi ilə  bağlı  səslərin hesablan-

ması  və  nəticələrin müəyyən  olunmasının  ən sadə  variantını  seçmiş,  seçki 

kvotasının müəyyən olunmasında d”Ondt metodunun, qalıq mandatların bölüş-

dürülm

əsində  isə  ən  böyük  qalıq  metodunun  tətbiqini nəzərdə  tuturdu) seçil-

m

əsini müəyyən edən müddəa təsbit  olunmuşdu.  Əslində  proporsional seçki 

sistemi 

əsasında  seçilən deputatlar parlamentin ümumi say tərkibinin 1/5-ni 

t

əşkil edir və nəticə etibarilə seçkilərin yekunlarına, parlamentdə təmsil olunan 

siyasi qüvv

ələr nisbətinə,  parlamentin  iş  qaydasına  çox  da  ciddi təsir imkan-

larına  malik  deyildilər. 24 avqust 2002-ci il referendumunda isə  majoritar 

sistemin üstünlükl

əri və  proporsional  sistemin  çatışmazlıqları,  cəmiyyətdə 

mövcud olan siyasi qüvv

ələr nisbəti və siyasi partiyaların, proporsional sistem 

əsasında  əldə  etdikləri  mandatların  say  tərkibi nəzərə  alınaraq,  proporsional 

sistemin l

əğv olunması, Milli Məclisin yalnız majoritar sistem əsasında təşkil 

olunmasını ehtiva edən dəyişiklik ümumxalq səsəverməsinə çıxarılaraq qəbul 

olundu. Lakin onu qeyd etm

ək  yerinə  düşər ki, əslində  majoritar sistemin 

üstünlükl

əri və proporsional sistemin çatışmazlıqları ilə bağlı irəli sürülən və 

bu baxımdan proporsional sistemin ləğvinə səbəb olan arqumentlər o qədər də 

əsaslı  görünmür.  Belə  ki, Azərbaycan vətəndaşlarının  böyük bir hissəsinin 

siyasi  partiya  üzvü  olmaması  (bitərəf  olanların  majoritar  sistem  əsasında 

seçilm

ək və bitərəf elektoratı təmsil etmək imkanı mövcud olduğu və majoritar 

qaydada 125 deputatdan 100-nün seçilm

əsi təsbit olunduğu halda bu arqument 

o q

ədər də əhəmiyyət kəsb etmir), proporsional sistemin tətbiqi zamanı seçici 

il

ə  namizəd  arasında  birbaşa  əlaqənin  mövcud  olmaması  (demokratik  prinsip 

olan v

ə  deputatın  seçicinin  iradəsindən  asılı  olmasını,  seçici  tapşırıqlarını 

yerin

ə yetirmə və yerinə yetirmədiyi təqdirdə siyasi məsuliyyətə və hətta man-

datdan m

əhrumetmə  sanksiyasına  məruz  qoymanı  istisna  edən azad mandat 

prinsipinin Konstitusion qaydada t

əsbiti isə  bu  arqumentin  tutarlı  arqument 

olmasını  şübhə  altında  qoyur),  parlamentdə  proporsional sistemin tətbiqi nə-

tic

əsində  mandatların  müxtəlif siyasi qüvvələrin  arasında  parçalanması  və 

parlament çoxluğunun bərqərar olmasına əngəl olması ilə bağlı arqumentin də 

əsassız olması ilk öncə onunla izah oluna bilər ki, əvvəla Milli Məclisin 125 

deputatının yalnız 25-nin proporsional qaydada seçilməsi nəzərdə tutulurdu və 

ikinci bir t

ərəfdən müəyyən olunan 8%-lik seçki baryeri nisbətən xırda parti-

yaların mandat əldə etmə şansını çox məhdudlaşdırır və nəticə etibarilə böyük 

16 

---