Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №3 Sosial-siyasi elml
partiyaların baryeri keçə bilməyən partiyaların topladıqları səslərin hesabına
Yüklə 207,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМНЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ВЫБОРОВ В МИЛЛИ МЕДЖЛИС АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Э.Х.НАСИРОВ
- РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- SOME PROBLEMATIC ISSUES OF LEGAL REGULATION OF ELECTIONS TO MILLI MAJLIS IN THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN E.H.NASIROV
partiyaların baryeri keçə bilməyən partiyaların topladıqları səslərin hesabına əlavə mandat əldə etmələrinə gətirib çıxarır və yekunda parlamentdə mandat- ların parçalanması ilə bağlı arqument də o qədər əsaslı təsir bağışlamır. Üçüncü bir t
ərəfdən, qeyd olunan problemlər adətən parlamentli idarəetmə formasına malik olan dövl ətlər üçün ciddi hesab oluna bilər. Belə ki, həmin dövlətlərdə hökum
ət parlament tərəfindən yaradılır, parlament seçkilərində qələbə çalan – çoxluq
əldə edən siyasi partiya hökuməti təşkil edir və əgər belə bir çoxluq əldə olunmazsa, onda siyasi proseslər sabit, dayanıqlı bir hökumət deyil, əksə- r ən koalision hökumətin yaradılması ilə müşayət olunur və bu da gələcəkdə tez-tez hökum ət böhranlarına, hökumətlərin istefasına və istefaya getmiş hökum ətin yerinə daha kövrək hökumətlərin qurulmasına gətirib çıxara bilir. Buna misal olaraq XX əsrin axırıncı onilliklərində Türkiyədə, İtaliyada, Yapo- niyada baş verən hökumət böhranlarını göstərə bilərik. Heç də təsadüfi deyil ki, İtaliyada XX əsrin 90-cı illərində həyata keçirilən islahatlar nəticə etibarilə proporsional sistemd ən qarışıq sistemə keçidlə başa çatdı [12, 8-38]. Lakin unutmaq olmaz ki, Az ərbaycan Respublikasının idarəetmə for- ması parlamentli deyil, prezidentli respublika idarəetmə formasıdır və burada parlament çoxluğunun hansı siyasi qüvvəni təmsil etməsindən asılı olmayaraq, iqtidarda prezidentin m ənsub olduğu siyasi partiya hesab olunur. Digər bir t ərəfdən, burada hökumət heç də parlament çoxluğu tərəfindən deyil, Prezident t ərəfindən təşkil olunur, çünki Prezident dövlət başçısı olmaqla yanaşı, həm də icra hakimiyy ətinin başçısıdır. Belə ki, Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin III his- s əsinə və 99-cu maddəsinə müvafiq olaraq icra hakimiyyəti ona mənsubdur. Burada h əmçinin hökumət parlamentə deyil, Konstitusiyanın 114-cü mad- d əsinə görə Prezidentə tabedir, onun qarşısında məsuliyyət daşıyır və hesabat verir, Prezident qarşısında istefa verir. Bütün qeyd olunan arqumentlər prezi- dentli respublikada proporsional sistemin parlamentd ə mandatların parçalan- ması və xırda partiyaların parlamentdə yer tutması ilə hökumət böhranlarına s əbəb ola biləcəyi ilə bağlı irəli sürülən iddiaları heçə endirir. Fikrimi daha da əsaslandırmaq üçün majoritar və proporsional seçki sis- teml ərinin xarakterik xüsusiyyətlərinin araşdırılmasına, üstün və mənfi cəhət- l ərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirilməsini məqsədəmüvafiq hesab edirəm. Majoritar seçki sistemi tarixi planda ən geniş yayılmış, ən çox tətbiq olunan v ə həm də ən qədim seçki sistemidir. Belə ki, XIX əsrin sonlarına kimi seçki prosesi müst əsna olaraq çoxluq prinsipi əsasında, yəni majoritar sistem əsasında qurulmuşdur [10, 140]. Çoxluq prinsipinə əsaslanan majoritar siste- min («majoritaire» v ə ya «majorite» fransız sözü olub hərfi mənası «çoxluq» dem
əkdir) əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, namizədlərdən qanunla müəyyən olunan çoxluğun səsini toplayan seçilmiş sayılır və mandat əldə edir. Bu seçki sisteminin h əm üstün (müsbət) və həm də çatışmayan (mənfi) cəhətləri var. Majoritar sistemin ilk v ə ən üstün cəhəti onun sadəliyi ilə bağlıdır. Burada iki v ə ya daha çox turlu mütləq və ya ixtisaslaşmış majoritar sistemlər istisna ol- maqla majoritar sistem daha az maliyy ə məsrəfi ilə müşayət olunur. Bu 17
sistemin üstün c əhətlərindən birini də müəlliflər daha çox personifikasiya olunması, yəni seçici ilə daha sıx əlaqənin olması və seçicinin məhz kimə səs ver
əcəyini bilməsi ilə əlaqələndirirlər. Burada həmçinin seçkilərin ərazi prin- sipi üzr
ə, yəni müvafiq seçki dairələri üzrə keçirilməsi də majoritar sistemin üstünlüyü kimi xarakteriz ə olunur [10, 140-141]. Seçkilərin baş tutmaması hal- larının çox məhdud olması, səsvermənin nəticələrinin asanlıqla, xüsusi prose- durlar v ə xüsusi riyazi hesablamalar tətbiq etmədən müəyyən edilməsi, depu- tat ların seçicilərlə bağlılığı da bu sistemin müsbət cəhətləri kimi izah olunur. Lakin majoritar sistem bu müsb ət cəhətlərlə yanaşı, bunları kölgədə qoya bil əcək mənfi cəhətlərdən də xali deyil. Belə ki, majoritar sistem, xüsusilə d ə nisbi majoritar seçki sistemi böyük, bəzənsə orta partiyalar üçün əlverişlidir v ə əksər hallarda ikipartiyalı sistemin formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu halın müsb ət tərəfi kimi nümayəndəli orqanın stabil olması qeyd olunsa da, bu sistem say əsində hökmran olan iki iri partiya mütəmadi olaraq siyasi hakimiy- y ətdə bir-birini əvəz edir. Baxmayaraq ki, majoritar sistemin üstünlüklərindən biri kimi seçicinin partiya siyahısına deyil, bilavasitə konkret namizədə səs verm
əsi kimi üstünlüyu qeyd olunur, izah olunan arqumentlər əslində bu müsb
ət cəhətin bir illyuziya olması barədə fikir söyləməyə əsas verir. Majoritar sistemin ikipartiyalı sistem formalaşması ilə bağlı münbit şəraiti təmin etməsi n əticə etibarilə cəmiyyətin siyasi həyatında çoxpartiyalılığın inkişafına nəinki hansısa bir stimul yaratmır, hətta ona qarşı bir əngələ çevrilir. Bu isə nəticədə siyasi plüralizm imkanlarını məhdudlaşdırır və avtoritarizmə gedən yola işıq salır. Faktiki olaraq yalnız majoritar sistem, hətta çoxmandatlı seçki dairələri üzr
ə tətbiq olunan nisbi çoxluq sistemi də bu problemi aradan qaldırmaq imkanına malik deyil. Bunun üçün yeganə yol proporsional sistemin və ya proporsional sistem d ə nəzərə alınmaqla qarışıq seçki sisteminin tətbiqidir. Majoritar sistemin, xüsusil ə də nisbi majoritar sistemin ən böyük çatış- mayan c əhəti burada çoxlu sayda səslərin itməsi, hətta bəzən rəqiblərin lehinə veril ən səslərin ümumi həcmi mandat alan namizədin topladığı səslərin sa- yından dəfələrlə çox olsa da, onların parlamentdə təmsil olunmaması ilə şərt- l ənir. Çünki səsvermənin nəticəsi olaraq yalnız qalib namizədin topladığı səslər n əzərə alınır, qalan bütün səslər, lap bəsit şəkildə desək, sadəcə olaraq itir [8, 236; 10, 141]. Bu problemin aradan qaldırılması məqsədilə formalaşan və son- radan t ətbiq olunmağa başlayan mütləq çoxluq sistemi də bu problemi aradan qaldırmır və səs itkisi qismən azalsa da, amma yetərincədir. Bu problem çox- mandatlı seçki dairələri üzrə nisbi majoritar seçki sistemi tətbiq ediləndə daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Seçkilərdə bəzən ölkə üzrə daha çox səs toplayan siyasi partiya parlamentd ə rəqib partiyaya münasibətdə daha az man- dat
əldə edə bilir. Majoritar sistem ə münasibətdə öz üstünlükləri ilə seçilən sistem propor- sional seçki sistemidir. Bu sistem majoritar sistem ə münasibətdə qütbdə duran bir sistemdir. Majoritar sistemd ən fərqli olaraq, proporsional sistem yalnız çoxpartiyalılıq şəraitində tətbiq olunur və çoxpartiyalı siyasi sistemin və siyasi 18
plüralizm mühitinin formalaşmasına xidmət edir. Majoritar seçki sistemindən f ərqli olaraq, burada seçici konkret namizədə deyil, siyasi partiyaların və ya seçki birlikl ərinin təqdim etdikləri siyahılardan birinə səs verir. Majoritar sistemd ən fərqli olaraq, proporsional sistem demək olar ki, səs itkisinin qarşısını alır. Belə ki, hər bir siyasi partiya səsvermə zamanı topladığı s əslərə uyğun olaraq mandat əldə etmiş olur. Proporsional sistem həm də c əmiyyətdə mövcud olan siyasi qüvvələrin bərabər təmsil olunmasına, siyasi maraqların daha tam şəkildə nəzərə alınmasına təminat verir, siyasi təmsilçiliyə şərait yaradır, çoxpartiyalılığın, siyasi plüralizmin, fikir və söz azadlığının inki- şafına ciddi təsir göstərir. Parlamentin formalaşması zamanı siyasi partiyaların sayının həddən artıq çox olmadığı, siyasi sabitliyin bərqərar olduğu cəmiyyətdə proporsional sistem c əmiyyətin bütün siyasi spektrlərini nəzərə almağa və bütün s əsverənlərin maraqlarının nümayəndəli hakimiyyətdə təmsil olunmasına şərait yaratmağa qadirdir. Majoritar sistemdən fərqli olaraq, burada səs itkisi çox az hallarda baş verir və əsas etibarilə seçki baryerini keçə bilməyən xırda partiyaların lehinə səs vermiş seçicilərin səsi itir ki, bu da faktiki elektoratın az bir hiss
əsini əhatə edir. Bir m
əsələni də qeyd etmək lazımdır ki, hüquq ədəbiyyatlarında propor- sional sistem mü əlliflər tərəfindən əsasən müsbət cəhətlərlə xarakterizə olunur [10, 153; 8, 383; 7, 477-478; 5, 277; 13, 198]. Lakin bu müsb ət cəhətlərlə yanaşı, bir sıra çatışmazlıqlar da qeyd olunur. Bu əsasən seçkilərdə çoxlu sayda partiyanın iştirakında, nisbətən xırda partiyaların parlamentdə səsvermənin n əticələrinə müvafiq olaraq mandat alması, nəticə etibarilə mandatların parça- lanması və har hansı bir böyük partiyanın parlament çoxluğunu qazana bilmə- m əsi və stabil hökumət formalaşdırmaq imkanının məhdudlaşması, seçicilərlə namiz ədlər arasında birbaşa əlaqənin olmaması və seçicilərin partiyalar tərəfin- d ən tərtib olunmuş namizədlər siyahısına səsverməsi kimi məsələləri əhatə edir [8, 383, 18, 142; 12]. Əslində proporsional sistemin çatışmazlıqları kimi xarakterizə olunan m əsələlərin əksəriyyətinin parlamentli idarəetmə forması üçün xarakterik olduğunu, Azərbaycan Respublikasının idarəetmə formasının prezidentli res- publika olmasını, respublikamızın proporsional sistemin tətbiqi ilə bağlı yetə- rinc ə qanunvericilik və tətbiqi təcrübəsinin mövcudluğunu, proporsional siste- min l əğvindən sonra yetərincə zamanın keçdiyini və bu zaman çərçivəsində respublikamızın sürətli inkişafını, elmi-texniki tərəqqini, elektoratın intellek- tual s
əviyyəsinin yetərincə artdığını, seçki qanunvericiliyinin dünya standart- larının tələblərinə cavab verə biləcək dərəcədə təkmilləşdirilməsini, parlamen- tarizm elementl ərinin inkişafı və çoxpartiyalı sistemin bərqərar olmasını nəzərə alaraq, Az ərbaycan Respublikası Milli Məclisinə seçkilər zamanı majoritar seçki sistemi il ə yanaşı, həm də proporsional seçki sisteminin tətbiqini nəinki m əqsədəmüvafiq hesab edirik, bu sistemin tətbiqinin demokratik hüquqi dövlət v ə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda bir zərurət olmasını qeyd edirik. Əslində parlamentin formalaşdırılması zamanı proporsional seçki sisteminin tətbiqi və 19
deputatlardan yarısının majoritar, digər yarısının vahid çoxmandatlı seçki dai- r əsi üzrə proporsional seçki sistemi əsasında seçilməsi tam məqsədəmüvafiq- dir. ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2010. 2.
ərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilər haqqında Azərbaycan Respublikası- n ın 12 avqust 1995-ci il tarixli 1082 №-li Qanunu (qüvvədən düşüb). http://e-qanun.az/ framework/9441 3.
Az ərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilər haqqında Azərbaycan Respublikası- n ın 5 iyul 2000-ci il tarixli 900-IQ №-li Qanunu (qüvvədən düşüb). http://e-qanun.az/ framework/633 4.
Az ərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsi. http://e-qanun.az/code/17 5.
ələrin konstitusiya hüququ (ruscadan tərcümə). Bakı: Diqesta, 2007, 720 s.
6.
Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ: Dərslik. Bakı: BDU, 2011, 760 s. 7.
Xarici ölk ələrin konstitusiya (dövlət) hüququ: 4 cilddə, I-II c., Ümumi hissə. Dərslik. Məsul redaktor prof. B.A.Straşun. Yenidən işlənmiş və tamamlanmış 3-cü nəşrindən tərcümə. Bakı: Qanun, 2007, 728 s. 8.
1998, 519 с.
9.
Избирательное право и избирательный процесс в Российской Федерации. Учебник для вузов. Отв. редактор д.ю.н. А.В. Иванченко. М.: НОРМА, 1999, 856 с. 10.
Избирательное право: Учебное пособие. (В.Н.Белоновский и др.), под ред. К.К.Га- санова, В.Н. Белоновского, М.: ЮНИТИ – ДАНА: Закон и право, 2007, 351 с. 11.
Карл Поппер Пропорциональная система противоречит демократии // http:www.ifes.ru/curious/democracy/Popper-democrasy.html.// 10.08.2003. www.democracy.ru/article.php?id=598 12.08.2013. 12.
Италии 1993 года (8-38 с.) // В кн. Реформа избирательной системы в Италии и Рос- сии: опыт и перспективы. М., 1995. 156 с. 13.
ция, 2001. 288 с. 14.
Конституционное (государственное) право зарубежных стран: В 4 т. Тома 1-2. Часть общая: Учебник. Отв. ред. проф. Б.А.Страшун. М.: БЕК, 2000. – 784 с. 15.
Лейкман Э., Ламберт Дж.Д. Исследование мажоритарной и пропорциональной изби- рательных систем (перевод с английского Г.И. Морозова), под ред. А.С.Шугаева. М.: Иностранная литература, 1958, 367 с. 16.
тика реализации // Государство и право, 2014, № 7, с. 103. 17.
Современные избирательные системы. Вып. 1: Великобритания, Канада, Мексика, Польша / Д.В.Лафитский, Н.М.Касаткина, А.Г.Орлов, Н.Ю.Трещетенкова. М.: РЦОИТ: Норма, 2006. - 496 с. 18.
20 НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМНЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ВЫБОРОВ В МИЛЛИ МЕДЖЛИС АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Э.Х.НАСИРОВ
В статье исследуются вопросы, связанные с правовым регулированием выборов в Милли Меджлис Азербайджанской Республики, также возникновение и развитие де- мократического избирательного законодательства. Исследуются также порядок регист- рации избирателей и составление избирательных списков, необходимость применения смешанной избирательной системы, порядок проведения предвыборной агитации в СМИ и основы для объявлений выборов несостоявшимися и предлагаются соответст- вующие предложения связанные с усовершенствованием избирательного законода- тельства.
ритарная избирательная система, пропорциональная избирательная система.
TO MILLI MAJLIS IN THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN E.H.NASIROV SUMMARY
The aspects regarding the following issues were investigated in the article: issues con- nected to legal regulation of elections to Milli Majlis in the Republic of Azerbaijan, and the creation and development of democratic electoral legislation. Rules of registration of voters and preparation of voting lists, importance of the implementation of a mixed electoral system, rules of implementation of pre-electoral agitation in Mass Media and the base for the declara- tion of elections invalid are the subject of the research and proposals concerning the adjustment of the electoral system are offered by the author. Key words: election, voting rights, electoral system, majority, electoral system, pro- portional electoral system. 21 Document Outline
Yüklə 207,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|