Bank auditi
Bank auditini tashkil etishning huquqiy asoslari
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Bank auditini tashkil etishning huquqiy asoslari Ma’lumki, tijorat banklari faoliyatiga real baho berish va omonatchilar, kreditorlar va investorlarning bank faoliyati to’g’risida aniq ma’lumotlarga ega bo’lishlarida audit tekshirishlari muhim ahamiyatga egadir. Audit tushunchasi – tijorat banklari faoliyatining yakunlarini xolisona baholash bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan bog’liqdir. Chunki rejali xo’jalik yuritish usulida to’la mustaqil bo’lmagan tijorat banklarni audit qilishga zaruriyat yo’q bo’lib, ularni taftish qilish kerak edi. Shuning uchun barcha davlat vazirliklarida taftish boshqarmasi mavjud bo’lib, bu boshqarmalar rejali xo’jalik yuritishda muhim rol o’ynagan. Audit atamasi lotincha «audit» eshitmoq so’zidan olingan bo’lib‚ turli mulk shaklidagi tijorat bank va tashkilotlarning buxgalteriya hisobini yuritish‚ moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligini tekshirish jarayonini anglatadi. Audit mustaqil nazorat qiluvchi tadbirkorlik sub’ekti sifatida tijorat banklari tomonidan berilayotgan moliyaviy axborotlarning haqiqiyligini tasdiqlaydi. Undan kutilayotgan maqsad tijorat banklari faoliyatining barcha qirralari bo’yicha faktlarni yig’ish va baholash‚ hisobotlarni tekshirish‚ ularning me’yoriy hujjatlarga mos ravishda bajarilgan yoki bajarilmaganligini tekshirishdan iborat. Audit olib borish tartibi hukumat qarorlari va idoraviy yo’l-yo’riqlar bilan tartibga solinadi yoki yo’naltiriladi‚ faoliyatning muayyan qirralaridagi og’ishlarni vaqti-vaqti bilan nazorat qilib turadi. Asl hujjatlar va buxgalteriya qaydlari‚ naqd pul vositalari‚ material-xomashyo qiymatini diqqat va e’tibor bilan kompleks ravishda o’rganadi. Moliyaviy hisobotning haqqoniyligi bo’yicha o’z fikrini bildiradi. Moliya xo’jalik faoliyatini tahlil qiladi‚ aktiv va passivlarini baholaydi. Mijozning moliyaviy holatini yaxshilash‚ investorlar‚ kreditorlarni jalb etishga yordam beradi, moliya, soliq va boshqa sohalarga maslaxat beradi. Audit xulosasi barcha jismoniy va yuridik shaxslar uchun, hokimiyat va sud idoralari uchun huquqiy hujjat hisoblanadi. Bu xulosa matbuotda ham e’lon qilinishi mumkin. Auditning taftishdan asosiy farqi ham mana shunda. Rejali xo’jalik yuritish usulida iqtisodiy - moliyaviy jihatdan to’la mustaqil bo’lmagan tijorat banklarni audit tekshiruvlardan o’tkazishga zarurat tug’ilmas edi. Chunki, ularni taftish qilishning o’zi etarli edi. Shuning uchun barcha vazirlik, idoralarda taftish boshqarmalari faoliyat yuritardi. Bank auditi bu davlat va nodavlat organlarning belgilangan me’yor va qonuniy vakolatlar doirasida amalga oshiriluvchi harakatlar to’plamidir. Ushbu ta’rif bank auditi mohiyatini belgilaydi. Ya’ni bank auditi har bir davlatda o’z xususiyatlaridan kelib chiqib davlat organlarini biriga yoki bir nechtasiga topshiriladi. Albatta ularning nazorat yondashuv usullari turlicha, lekin ularning maqsadi bir xildir. Demak, bank auditini asosiy moxiyati bank tizimini bir maromda faoliyat ko’rsatishini, kreditorlar, omonatchilar va mijozlar manfaatini ximoya qilish shu bilan birga sog’lom bank faoliyatini tashkil qilishda nazorat organlari mamlakatni ichki va tashqi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyatlarini tashkil etishdan iboratdir. Bank auditini zaruriyligi banklarning bankrotlik riskiga juda yaqinlik bilan belgilanadi, bunda bitta bankning bankrotligi bir necha soha sube’ktlari bo’lmish kreditorlar va mijozlarning bankrotligiga olib kelishi yoki boshqa banklar faoliyatiga salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Chunki iqtisodiyotda barcha soha sub’ektlari o’zaro zanjirli bog’liq hisoblanadi. Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish asosan hukumut qarori Markziy Bank monetar siyosati yo’nalishlari, qonun hujjatlari , Markaziy Bank yo’riqnomalari asosida olib boriladi. Huquqiy-iqtisodiy me’yorlarni o’rnatilishi banklarni bankrotlik chegarasidan ogoh etib turadi. Bu esa, sifatsiz yoki yomon boshqaruvga ega banklar faoliyatini tartibga solish uchun juda muhim. Bank faoliyatini xuquqiy bazasini mustahkam emasligi banklarning bankrot bo’lishiga hamda butun bank sferasini inqirozga olib kelishi mumkin. Bank tizimini ishonchli va samarali tartibga solib turuvchi huquqiy me’yorlar majmuasi yaratilishi va barcha banklarga bir xil qo’llanilishi lozim. Aks holda ayrim banklar erkin raqobat muhitidan chetda qolib ketadi. Tijorat banklarida o’tkazilayotgan auditorlik tekshirishlari sifati va ta’sirchanligini oshirish, tashqi audit faoliyatini takomillashtirish, auditorlik firmalari o’rtasida erkin va sog’lom raqobat munosabatlarini kuchaytirish hamda aholi va sarmoyadorlarning bank tizimiga bo’lgan ishonchini yanada oshirish maqsadida 1996 yil 24 iyulda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank auditi tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni qabul qilingan edi. Mazkur farmon talablarini bajarilishini ta’minlash va Respublikada bank auditini mustahkamlash maqsadida o’tgan davr mobaynida Markaziy Bank tomonidan bir qator ishlar amalga oshirildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi bank tizimiga kiruvchi tijorat banklari auditini o’tkazish borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish maqsadida tijorat banklariga litsenziyalar berish va ular faoliyatini tartibga solish departamenti tarkibida “Auditni muvofiqlashtirish bo’limi” tashkil etildi. Shuningdek, mazkur Farmonga muvofiq tijorat banklarida audit tekshiruvlarini o’tkazish, auditorlik firmalari va auditorlarga banklarda audit o’tkazishga ruxsat berishning huquqiy asoslarini yaratish maqsadida Markaziy Bank tomonidan “O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining bank auditini o’tkazishga qo’yadigan talablari to’g’risida”gi, “Bank auditini o’tkazish huquqini beruvchi sertifikatni berish, bekor qilish va auditorlarni malaka attestatsiyasidan o’tkazish to’g’risida”gi, “O’zbekiston Respublikasi bank auditini o’tkazish uchun sertifikat berish va auditorlarni malaka attestatsiyasidan o’tkazish komissiyasi to’g’risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi. Farmonning 1-bandi 3-xat boshisiga asosan Respublika hududida ish yurituvchi auditor firmalari va auditorlarga tijorat banklarida auditorlik tekshirishlarini o’tkazish huquqini beruvchi 6 ta sertifikatlar hamda 10 ta malaka sertifikatlari berildi. Farmondan keyin “O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bank auditini o’tkazish uchun sertifikat berish va auditorlarni malakasi bo’yicha atestatsiya komissiyasi” tamonidan quyidagi xalqaro auditorlik konsalting firmalariga bank auditini o’tkazish huquqini Bbruvchi tegishli sertifikatlar berilgan: 1. “Kupers end Laybrand” (2-sonli sertifikat (litsenziya) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1996 yil 14 noyabrda berilgan); 2. AOZT “Deloyt end Tush” (3-sonli sertifikat (litsenziya) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1996 yil 14 noyabrda berilgan); 3. “Artur Andersen” (4-sonli sertifikat (litsenziya) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1996 yil 14 noyabrda berilgan); 4. “Ernest end yang” (5-sonli sertifikat (litsenziya) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1996 yil 30 dekabrda berilgan); 5. “Key Pi EM Dji” (6-sonli sertifikat (litsenziya) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1996 yil 30 dekabrda berilgan); Ushbu auditorlik firmalari bank va moliya sohasida konsalting xizmatlari ko’rsatish va audit o’tkazish bo’yicha dunyoda etakchi o’rinlarni egallaydi. Bundan tashqari “O’zbankaudit” aktsionerlik jamiyatiga 1996 yil 3 oktyabrda bank auditini o’tkazish huquqini beruvchi 1-sonli sertifikat (litsenziya) va 4 ta auditorga malaka setifikati berilgan. Tijorat banklarida audit tekshiruvlari o’tkazish uchun jahon banki mutaxassislari bilan birgalikda texnik topshiriqlar ishlab chiqilgan edi va bu texnik vazifalar Markaziy Bank boshqaruvida 1997 yil 10 mayda tasdiqlangan edi. Markaziy Bank boshqaruvi topshirig’iga muvofiq mutaxassislar tomonidan bank auditini o’tkazish xususida tuziladigan shartnomalarning namunasi ishlab chiqildi va 1996 yil 16 dekabrdagi 416-sonli farmoyishiga asosan auditorlik firmalari bilan tijorat banklarida audit o’tkazish uchun shartnomalar tuzish komissiyasi tuzildi. chunki Prezident Farmonlariga muvofiq tijorat banklarini xalqaro auditdan o’tkazish bilan bog’liq barcha xarajatlar Markaziy Bank hisobidan amalga oshirilishi kerak edi. Prezident farmonini bajarish borasida O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarini guruhlarga, auditor Firmalariga taqsimlash, hamda ularda operatsion audit o’tkazish uchun tashqi auditorlarga beriladigan texnik topshiriqlarni va auditorlik xizmatiga haq to’lash to’g’risida 1997 yil mayda Markaziy Bank boshqaruv qarori qabul qilindi. Auditorlik firmalariga va auditorlarga banklarda audit o’tkazish uchun Markaziy Bank tomonidan beriladigan sertifikatlarni olish tartibini yanada takomillashtirish hamda tijorat banklarida audit tekshiruvlarini bank nazorati bo’yicha xalqaro Bazel komiteti talablariga muvofiqlashtirib, amaliyotga yangicha mazmunda joriy etish maqsadida Jahoni bank ekspertlari ishtirokida 1998 yilda mazkur me’yoriy hujjatlar qayta ishlab chiqildi. Auditorlik firmalarining banklardagi audit tekshiruvlari bo’yicha taqdim etgan xulosalari Markaziy Bank tomonidan tahlil qilinib, audit tekshiruvi xulosalarida ko’rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish, tijorat banklari faoliyatini kuchaytirishga doir tavsiyanomalarni bajarilishini ta’minlash maqsadida Markaziy Bank tomonidan tijorat banklari Kengashlari va Boshqaruvi raislariga aniq, ko’rsatmalar berildi va ushbu ko’rsatmalarni bajarilishi qattiq nazorat ostiga olindi. Xususan, Markaziy Bankda faoliyat ko’rsatgan “Barents grupp - LLS” konsalting firmasi maslahatchilari bilan hamkorlikda Markaziy Bank mutaxassislari tomonidan “O’zbekiston Respublikasida banklarni audit qilish to’g’risida”gi Nizom, “Tijorat banklarining ichki auditiga qo’yiladigan talablar” ishlab chiqilib, Adliya vazirligidan ro’yxatdan o’tkazildi. Ushbu me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqilishi tijorat banklarida o’tkazilayotgan ichki va tashqi audit tekshiruvlarini Markaziy Bank tomonidan tartibga solish jarayonini ancha yaxshiladi. Tijorat Banklarida sifatli audit tekshiruvlarini o’tkazilishini ta’minlash maqsadida Markaziy Bank tomonidan Jahon banki mutaxassislari bilan birgalikda tashqi audit tekshiruvlarini o’tkazishga texnik topshiriqlar ishlab chiqilib, barcha auditorlik firmalari va tijorat banklariga etkazildi. Shuningdek, respublikada xizmat ko’rsatayotgan tijorat banklari faoliyatiga real baho berish, bank tizimiga bo’lgan ishonchni mustahkamlashda banklarda auditorlik tekshiruvlari sifati va ta’sirchanligini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligini xolisona tahlil etilishini ta’minlash va audit tekshiruvlarini xalqaro andozalar darajasida tashkil etish maqsadida 1999 yil 18 sentyabrda Markaziy Bankning “O’zbekiston Respublikasida banklarni audit qilish to’g’risida” 1998 yil 4 iyuldagi 403-sonli Nizomiga tegishli o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Yuqorida nomlari ko’rsatib o’tilgan Nizomlar asosida Markaziy Bankda auditorlarga sertifikatlar berish va auditorlar malakasini attestatsiya qilish bo’yicha komissiya tuzilgan bo’lib, mazkur komissiya tomonidan bugungi kunda 4 ta nufuzli xalqaro auditorlik firmalari Artur Andersen limitedi, Prays Voterxaus Kupersa, Ernest end Yangp, KPMG va 3 ta maxalliy Xolis Guruh, Odil-audit, O’zbankaudit kabi auditorlik firmalariga bank auditi o’tkazish huquqini beruvchi sertifikatlar hamda mazkur auditorlik firmalarining 18 ta auditorlariga malaka sertifikatlari berildi. Auditorlik firmalarining banklardagi audit tekshiruvlari bo’yicha taqdim etgan xulosalari Markaziy Bank tomonidan tahlil qilinib, audit tekshiruvi xulosalarida ko’rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish, tijorat banklari faoliyatini kuchaytirishga doir tavsiyanomalarni bajarilishini ta’minlash maqsadida Markaziy Bank tomonidan tijorat banklari Kengashlari va Boshqaruvi raislariga aniq, ko’rsatmalar berildi va ushbu ko’rsatmalarni bajarilishi qattiq nazorat ostiga olindi. Ayni paytda, Markaziy Bank tomonidan banklarda audit o’tkazish huquqiga ega bo’lgan auditorlik firmalari o’rtasida sog’lom raqobatni kuchaytirish maqsadida respublikada faoliyat ko’rsatayottan boshqa auditorlik firmalarini banklarda audit o’tkazish jarayoniga jalb etish bo’yicha ishlar olib borilmoqda. Shuningdek, bank tizimini iqtisodiyotda tobora kuchayib borayotgan o’zgarishlar bilan baravar qadam tashlash, tijorat banklari xodimlarining bilim va ko’nikmalarini oshirib borish maqsadida Jahon bank ekspertlari bilan hamkorlikda Markaziy Bank tomonidan tashqi audit masalalariga bag’ishlangan seminarlar o’tkazildi. Shuningdek, O’zbekistan Respublikasi Markaziy Bankining 1998 yil 4 iyul 405-sonli tijorat banklarining ichki auditiga qo’yiladigan talablari to’g’risidagi Nizomiga muvofiq, barcha tijorat banklarida ichki audit xizmati tashkil etildi. Bankda amalga oshirilayotgan operatsiyalarni balansda to’g’ri aks ettirilishini ta’minlash, buxgalteriya hisobini to’g’ri yo’lga qo’yishda ichki audit xizmatining roli muhimdir. Shu bois ham barcha tijorat banklarida ichki audit xizmati bevosita bank Kengashiga buysundirilgan. Tashqi auditorlarning asosiy vazifasi bank tomonidan olib borilayotgan faoliyatni qonunchilikka va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini hamda ichki nazorat tomonidan olib borilayotgan faoliyatni nazorat qilishdan iboratdir. Ushbu vazifalarni bajarish maqsadida tijorat banklari ichki auditorlari tomonidan bank moliyaviy hisobotlari joriy audit tekshiruvidan o’tkazib borilmoqda. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidntining “Aktsiyadorlik tijorat banklari faoliyatini takomilashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” 1998 yil 2 oktyabrdagi Pf-2084 sonli Farmoni muvofiq, tijorat banklarida aktsiyadorlar rolini oshirish va banklarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash maqsadida har chorakda bank Kengashida ichki audit xizmati rahbarining hisobotini tinglash amaliyotga joriy qilindi. Tijorat banklari tashqi auditiga oid me’yoriy hujjatlar bank nazoratini amalga oshirishda muhim ahamiyatga egadir. Markaziy Bankning tijorat banklari tashqi auditiga bo’lgan talablarini yangi taxrirda qabul qilinishini tartibga solish jarayonini ancha yaxshiladi. Mazkur o’zgargan talablarni tijorat banklari tomonidan qisqa muddatlarda bajarilishini ta’minlash uchun Markaziy Bank Amerika Xalqaro rivojlantirish agentligi (USAID) va Xolis Guruh auditorlik firmasi bilan birgalikda 1999 yil 13-15 dekabr kunlari “Tijorat banklarida ichki audit” mavzusida seminar o’tkazilib, seminarda tijorat banklaridan 78 ta xodim ishtirok etdi. 1999 yilda Markaziy Bank Jahon banki bilan birgalikda bank tizimini isloh qilishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan Respublika moliya institutlarini rivojlantirish zayomini o’zlashtirishga kirishdi. Mazkur zayomning ahamiyatli tomonlaridan biri tijorat banklarida ichki auditni rivojlantirishni ta’minlash borasida texnik yordam ko’rsatishdan iboratdir. Shunga asosan ushbu zayom hisobidan tijorat banklariga audit xizmati faoliyatini yanada takomilashtirishda ko’mak berish maqsadida Markaziy Bankda xorijiy maslahatchilar ish olib bormoqda. Ushbu maslahatchilarning asosiy vazifasi tijorat banklari audit xizmatlari faoliyatini o’rganib chiqib, uning faoliyatini jahon andozalari darajasida tashkil etishga ko’mak berishdan iboratdir. «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunning «Banklarda hisob yuritish va hisobot, banklarni nazorat qilish» deb nomlangan VI—bobida banklarda buxgalteriya hisobi yuritish va hisobot qoidalari Markaziy bank tomonidan O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari va xalqaro standartlarga muvofiq belgilanishi, Markaziy bank qonun hujjatlariga muvofiq banklar faoliyatini nazorat qilib borishi aytilgan. qonunning 43-moddasi butunlay auditga bag’ishlanib, unda shunday deyiladi: «Banklarning faoliyati qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tekshirishlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan auditorlar tomonidan har yili tekshirib turilishi lozim. Audit, xususan, kapitalning etarliligini baholash, ssudalarni tasniflash, ssudalar bo’yicha zararlarni qoplash, riskni va likvidlilikni o’lchashni o’z ichiga oladi. Banklar qonun hujjatlariga muvofiq ichki auditorlik dasturlarini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari ham shart». O’zbekistonda bank auditiga bunchalik katta e’tibor qaratilayotganining sabablari bor. Chunki davlat nazorati organlarining tijorat banklarining operatsiyalarni o’tkazish va ularning hisobini rasmiy jihatdan olib borishiga qo’yiladigan barcha talablarga rioya etilishi mamlakat kredit tizimining sifati va ishonchligini ta’minlaydi. Bu talablar, birinchi navbatda, banklarga jalb etilgan omonatchilar va mulkdorlar kapitalining yo’qotishlar riskni bartaraf etish yoki uni eng past darajaga tushirish sharti bilan bank operatsiyalarining daromadligini makbul darajada ta’minlashga karatilgan. Agar biz jahon mamlakatlari kredit tizimining tarixiy rivojiga nazar solsak, bank va ular mijozlarining ko’p bor xonavayron bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Shu bois ular faoliyati ustidan O’zbekistonda davlat nazorati o’rnatilishi zarurligini tushunishga olib keldi. Misol uchun, 1929—1933 yillarda ro’y bergan jahon iktisodiyoti inqirozi AQSh iqtisodiyotiga katta zarba berdi. Bu holni tahlil qilgan «Tne Vap Keg» jurnali quyidagi xulosani chiqaradi «Amerika bank tashkilotining qoniqarsiz ahvoli va uni keskin o’zgartirish zarurati shunda bo’ldiki, bu tizim tadbirkorlik hamjamiyatiga ham, alohida shaxsga ham xizmat qila olsin. Inqiroz quyidagilarni oshkor etdi: 1. Amerika banklari tashkilotining nosog’lom tabiati banklarning turli sabablar bilan xonavayron bo’lishiga olib keldi. 2. Amerika bank tizimi iktisodiy inqiroz va stresslar paytida jamiyat manfaatlarini ta’minlashga noqobil bo’lib chiqdi. 3. Federal Rezerv Tizimi (o’sha davrda, inqroz paytida) pul bozorini nazorat xam, muvofiqlashtira ham olmadi. AKShning «ulug’ inqiroz» yillaridagi audit va bank nazorati tahlili sohadagi ishlarni butunlay qayta ko’rib chiqishga olib keldi. Prezident F.Ruzvelt boshchiligidagi hukumat bank tizimini markazlashtirish siyosatini yuritdi va bu siyosat mamlakatda bank nazorati va auditini yangi bosqichga olib chiqdi. Keyinchalik depozitlarni sug’urtalash siyosatining kengayib borishi AQSh moliya tarixida banklarni Umumfederal nazorati ostiga olish imkonini berdi. Umuman olganda, «buyuk inqiroz»dan keyingi yillarda ham moliyaviy bo’ronlar u yoki bu mamlakatda turli shakllarda yuz berib turdi va ularning tahlili hamda jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv jarayoni banklar ustidan maxsus davlat nazoratining o’rnatilishi va kuchaytirilishini tushunishga olib keldi. Bu sohadagi tajribalarni umumlashtirish, muvofiqlashtirish maqsadida 1975 yili Bank nazorati bo’yicha Bazel komiteti tuzildi. O’zbekiston ham bu komitetga 1995 yildan buyon a’zo bo’lib kirgan. Bank auditining asosini banklarning o’zlari tomonidan tayyorlagan moliyaviy hisobot shakli yoki auditorlik firmalari tasdiqlagan ish faoliyatining moliyaviy ahvoli va rentabelligi xaqidagi axborotlar tashkil etadi. Ko’pgina xalqaro me’yoriy hujjatlarda bank aktivlari va passivlarini to’g’ri baholash, ular faoliyatining moliyaviy natijalari haqqoniy baholanishi zarurligi ta’kidlanadi. Bank ishining moliyaviy ahvoli va rentabelligi xaqidagi aniq axborotlarning nazorat organlariga taqdim etilishiga Bank nazorati bo’yicha Bazel komiteti bankning barqaror faoliyat ko’rsatishining majburiy sharti sifatida qaraydi va bu uning «Samarali bank tizimining asosiy mezonlari» deb nomlangan hujjatida ham o’z aksini topgan. Mazkur komitetning 1998 yil sentyabrida «Bank ravshanligini mustahkamlash» degan maxsus materiali tayyorlanib, unda bank faoliyatining moliyaviy ahvoli va natijalari xaqidagi axborotlarning o’z vaqtida ommaga etkazib borilishi ta’kidlangan. Bazel komitetining 1999 yil iyunida qabul qilingan boshqa bir hujjatida shunday uqtiriladi: «Banklar mavjud tavakkalchiliklar va unga olib keluvchi vaziyatlar haqidagi ma’lumotlar kabi yo’qotish hollariga zaxira sifatida shakllantirgan kapitallarining barcha asosiy komponentlarini qisqa muddatlarda ommaga etkazib borishi kerak. Bunday axborotlar xech bo’lmaganda yillik moliyaviy hisobotlarga kiritilishi, ularda bank moliyaviy ahvoli va faoliyati natijalarini aks ettiruvchi miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari, operatsiyalari, risklar tarkibi va ularni boshqarish borasidagi sa’y — xarakatlari yoritilmog’i lozim». O’zbekistonda bank auditini takomillashtirish, tijorat banklarining risklari va rentabelligi darajasi, moliyaviy ahvoli haqida xaqqoniy axborotlar bilan ta’minlashga qaratilgan kompleks tadbirlar ko’rib borilmoqda. Bunda 1996 yilda parlament tomonidan «Buxgalteriya xisobi to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi hamda 1997 yil mart oyidan boshlab tijorat banklarida buxgalteriya hisobining yangi hisobvaraqlar rejasiga o’tkazilishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bular banklar resurslarining tarkibi, ularning yuridik tegishliligi va muddati, bank resurslarining turli daromadlilik bo’yicha joylashtirilishi, tezligi va operatsiyalar tavakkalchiligi bo’yicha bank faoliyatiga qiziquvchilarni haqqoniy axborotlar bilan ta’minlash imkonini berdi. Biroq eng mukammal xalqaro standartlar xam tijorat banklarining real moliyaviy ahvoli va moliyaviy hisobotlaridagi ma’lumotlar bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mumkin ham emas, chunki hech qanday yo’l-yo’riqlar banklar o’z hisobi va mijozlari topshirig’i bo’yicha operatsiyalarni amalga oshirishda barcha nostandart hollarni aks ettirolmaydi. Bunday paytda bank nazorati organlari tomonidan ishlab chikilgan dasturlar bo’yicha yuqori malakali mutaxassislar, mustaqil auditorlar tomonidan bajariladigan tekshiruvlar katta ahamiyatga ega. Markaziy bank topshirig’iga muvofiq mutaxassislar tomonidan bank auditini o’tkazish bo’yicha tuziladigan shartnomalarning namunasi hamda tijorat banklarida audit tekshiruvlarini o’tkazish uchun Jaxon banki mutaxassislari bilan birgalikda texnik topshiriqlar ishlab chiqildi. Bank faoliyati va hisoboti tahliliga oid bu topshiriqlarda auditorlar oldiga auditorlik tekshirishlari davomida kelishilgan muddatda (besh yilgacha) tahliliy obzor olib borishi vazifasi qo’yildi. Unda standart moliyaviy tahlilda qo’llanilgan balans va balansdan tashqari pozitsiyalar, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotlar hamda boshqa muhim ahamiyatga ega bo’lgan moliyaviy ko’rsatkichlar jamlangan asosiy moliyaviy ko’rsatkichlarni atroflicha va o’sish izchilliklarini yoritish talab etildi. Ko’rsatkichlarni tanlab olishda : — ssudalarni tasniflash asosida aktivlar sifati va zaxiralarni yaratish; — balans va balansdan tashqari moddalarning tarkibidagi o’zgarishlarning asosiy tendentsiyalari, nisbiy likvidlilik, foiz stavkasi va valyuta riskni boshqarish bo’yicha choralar; — daromadlar tarkibidagi asosiy tendentsiyalar; — boshqaruvning iqtisodiy samaradorligi va sarf - xarajatlar samaradorligiga qaratilishi zarurligi ta’kidlandi. Auditorlar quyidagi hollarni alohida qayd etishi uqtirildi: — bank aktivlari portfeli ahvoli, jumladan ssudalarni tasniflashda foydalanilgan mezonlar ko’rsatilgan holda muddati uzaytirilgan qarzdorliklar; — bankning mahalliy va xorijiy banklardagi tekshirilgan hisobvaraklari («nostro» xisobraqami) va yil yakunigacha tugallanmagan pozitsiyalarning to’liq qondirilgan taqqoslamasi; — bankning mahalliy va xorijiy banklardagi tekshirilgan hisobvaraqlari («loro» xisobraqami) va yil yakunigacha tugallanmagan pozitsiyalarning to’liq qondirilgan taqqoslamasi; — yil yakunigacha amaldagi qonunchilikka muvofiq o’tkazilgan inventarizatsiya natijalarini tekshirish; — filiallar va bosh bank o’rtasidagi hisob — kitoblarning debet va kredit saldosini tekshirish, ularning yil yakunigacha to’liq chegirmalar, shu jumladan ssudalar bo’yicha yo’qotishlarni qoplashga ajratilgan umumiy zaxiralar va real yoki ehtimoliy zararlar o’rnini to’ldirish uchun yaratilgan joiz zahiralar tahlili; — yil davomida bank va unga aloqador bo’lgan shaxslar o’rtasida olib borilgan barcha asosiy operatsiyalar tahlili va bu operatsiyalarning bankning o’z kapitali va uning sof daromadiga ko’rsatgan samarasi. Banklarning buxgalteriya hisobini yuritish qoidalariga rioya qilishi tekshirilganda quyidagi jihatlar qamrab olindi: — aktiv va passivlarni baholash tizimi; — amaldagi qonunchilik asosida daromadlar va xarajatlarni hisoblash usuli; — qimmatli qog’ozlarni baholash uchun asoslar; — boshqa kompaniyalarda ishtirok etish portfelini baholash uchun asoslar; — xorijiy valyutadagi «spot»lar va forvard shartnomalarni baholash uchun asoslar; — xorijiy valyutani konvertirlashning belgilangan tartibiga rioya qilishi; — harakatda bo’lgan va harakatda bo’lmagan asosiy vositalarning amortizatsiyasi; — imtiyozli soliqqa tortish; — lizing operatsiyalarini moliyalash; — faktoring operatsiyalarini moliyalash. Auditorlar o’zlari tekshirish o’tkazayotgan bankda foydalanilayotgan axborotlarning kompyuterlashtirilgan tizimini bayon etishlari, shu bilan birga xisobotlarda quyidagi jihatlarni aks ettirishlari lozimligi ta’kidlandi: — buxgalteriya operatsiyalarini qayta ishlashning yagona tizimi mavjudligi; — nomuvofiq vazifalarni taqsimlash; — operatsiyalarni avtomatlashtirishning rivojlanish darajasi; — ma’lumotlarni qayta ishlash ishonchliligining extimoliy bog’liqligi; — qo’llanilayotgan asosiy sohalar o’rtasida tizimning integratsiyalashuv va muvofiqlashtirish darajasi; — kompyuter himoyasi va avariya holatlarida ma’lumotlarni qayta tiklash rejasi; — arxiv ishlari, shu jumladan, elektron ma’lumotlarni amaldagi tartibga muvofiq olib borish va himoyalash. Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|