Bayram Apoyev
Yüklə 1,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
116 A a Kəhrəba rənglidən yaqut qaş doğar. Gövhərlə daşdakı nisbətə misal, Olmuş Yəzdigirdlə Bəhramdakı hal. (64, 56) Burada şair Bəhramın atası Yəzdigirdi daşa, onu isə gövhərə bənzədir və demək istəyir ki, qiymətli gövhər göy daşdan yarandığı kimi, pis atadan da yaxşı oğul dünyaya gələ bilər. Bu misallar sübut edir ki, mütəfəkkir şair-pedaqoq irsiyyətin rolunu şişirdənlərdən fərqli mövqedə dayanmış, “şəxsiyyətin formalaşmasında digər amil- lərin də öz payının mövcudluğu fikrində olmuşdur. Mühit amilinin rolunu dəyərləndirən şair əsərlərində belə bir ideyanı aşılamaq istə- yir ki, insanın mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşmasında onu əhatə edənlərin rolu əvəzsizdir. “Əgər insansansa, insanları sev” tövsi- yəsini verən humanist şair yaxşı adamlarla durub-oturmağı, zatıqırıq olanlardan uzaq olmağı məsləhət görür. “Ağılsız kəslərlə oturub- duran, ağıldan, şüurdan deməsin dastan”, – deyən şair başa salır ki, elmli, mərifətli adamlarla dost olsan, həmin keyfiyyətlər sənə də keçər: Bədəsil olarsa əgər bir adam, Qırmızı gövhəri saraldar tamam. Ağıllı adamla dost olsan əgər, Elmi, mərifəti sənə də keçər (4, 11). Şəxsiyyətin formalaşmasında mühitin rolu məsələsinə şair – pedaqoq “Leyli və Məcnun” poemasında daha geniş toxunmuş və anlatmağa çalışmışdır ki, pis mühit insana mənfi təsir göstərdiyi ki- mi, yaxşı mühit də müsbət əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşmasına səbəb olur: Vəhşiylə dost olsa insan dünyada, Vəhşi adətilə ömr edər o da. (74, 169) 117 A a “Yeddi gözəl” poemasında mühit amilinin əhəmiyyətini bir daha qeyd edən şair, irsi imkanları toxuma, qeyri-sağlam mühiti “şoran torpağa” bənzədir və başa salmağa çalışır ki, şəxsiyyətin for- malaşmasında yaxşı nəticəyə nail olmaq üçün əlverişli şəraitin yaradılması zəruridir: Şahlar səxavətdən deyib durdular, Saxta mədənlərdən hey dəm vurdular. Lakin şoranlığa toxum əkdilər. Onlar kor gözlərə sürmə çəkdilər. Hər kim toxum əksə şoranlıq çölə, Bircə peşimanlıq gətirər ələ. Ağac əkilməli münbit bir yerə, Ta behişt barıtək meyvələr verə. (4, 13) Dahi şair şəxsiyyətin formalaşmasında təhsil, təlim və tərbiyə- yə, yəni pedaqoji proses amilinə xüsusi önəm vermişdir. “Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs, heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz” – deyən şairə görə insanı heyvanlardan fərqləndirən əsas əlamət onun ağlı, kamalıdır. Ağlın çırağı isə elmdir, bilikdir. O, təhsilin məzmu- nundan bəhs edərkən dini biliklərlə yanaşı, dünyəvi biliklərin veril- məsinə xidmət edən elmlərin: riyaziyyat, astronomiya, kosmologiya, coğrafiya, təbabət və s.əhəmiyyətini, dünyagörüşünün formalaş- masında rolunu göstərmişdir. Elmi biliklərə yiyələnməkdə təlimin rolunu kamil insan obrazı kimi yaratdığı İsgəndərin təlim alması səhnəsində konkret nü- munələr əsasında göstərmişdir. İsgəndərin hərtərəfli inkişafını təmin etmək üçün atası onun təlimini çox yüksək biliyi ilə şöhrət qazan- mış Niqumaş adlı alimə tapşırır. O, böyük zəhmət hesabına İsgən- dərin bütün elmlərin sirlərinə bələd olmasını, “hər gizli biliyə” çatmasını təmin edir. Elə buradaca şair-pedaqoq şəxsiyyətin hərtə- rəfli inkişafında tərbiyənin də rolunu xüsusi qeyd edir. İsgəndərin müəllimi ona dərin biliklər mənimsətməklə bahəm “ağıla nur”, “ürəyə qüvvət” verən “şahanə tərbiyə” aşılayır: 118 A a Şəhanə tərbiyə, hünər, nəzakət, Ağıla nur verir, ürəyə qüvvət. (37,66) Şəxsiyyətin formalaşmasında təhsil, təlim, tərbiyə ilə yanaşı, özünütərbiyənin də rolunu yüksək qiymətləndirən şair “Xəmsə”də bu barədə bir sıra dəyərli fikirlər söyləmişdir. Məsələn, “Yeddi gö- zəl” poemasında şair öryədir ki, öz-özünü başa düşən, özünü yaxşı tanıyan insana ölüm yoxdur: Kim ki, öz-özünü düşmüşdür başa, Ona ölüm yoxdur, o ölməz haşa. Nəqşini bilməyən fanidir, fani, Baqi say bu nəqşi bilən insanı. Tanısan özünü, köçsən cahandan, Yenə bu dünyada yaşayacaqsan. (64,43) Elə buradaca şair göstərir ki, özünü tanımayan, öz nöqsanını görmək istəməyənlər, özünə irad tutmayanlar bədbəxtdir, belələri dünyaya necə gəliblərsə, eləcə də gedəcəklər, yəni şəxsiyyət səviy- yəsinə yüksələ bilməyəcəklər: Özündən hər kim ki, deyil xəbərdar, Bir qapıdan girər, birindən çıxar... Heç kəs öz könlünə tutmayır irad, Odur varlığını eləməz abad. (yenə orada) Çağdaş dövrün pedaqoq və psixoloqları şəxsiyyətin formalaş- masına təsir edən amillər sırasında fəaliyyət amilini xüsusi qeyd edirlər. Halbuki, dahi Nizami hələ doqquz əsrə yaxın bundan əvvəl bu amilin, xüsusilə əmək fəaliyyətinin rolunu “Xəmsə”də geniş şərh etmiş, “həyat – əməkdir” ideyasını irəli sürmüşdür. Böyük mütəfək- kir-pedaqoqun fikrincə, əməksevərlik, çalışqanlıq, halal əməklə yo- rulmadan məşğul olmaq insanda müsbət əxlaqi keyfiyyətlər for- 119 A a malaşdırdığı kimi, tənbəllik, yeyib-yatmaq, avaraçılıq da mənfi sifətlərin – öküzə, eşşəyə, milçəyə, ağcaqanada və s. heyvanlara xas olan cəhətlərin yaranmasına səbəb olur. Qeyd olunan fikirlərin ənənəvi mühazirə yolu ilə deyil, mühazirə - dialoq formasında, tələbələrin fəallığı şəraitində çatdırıl- ması daha səmərəli nəticə verir. Mühazirədə verilmiş nəzəri ümumi- ləşdirmələrin mövzunun öyrədilməsinə həsr olunan seminar məşğə- ləsində konkret misallar əsasında möhkəmləndirilməsini və dərin- ləşdirilməsini təmin etmək məqsədilə müəllim bütün tələbələrin fə- allığını təmin edən qruplarla iş formasından istifadə edə bilər. Tələ- bələri “Xəmsə”dəki poemaların sayına və adına uyğun qruplara bö- lünməsi daha məqsədəuyğundur: 1. “Sirlər xəzinəsi”, 2. “Xosrov və Şirin”, 3. “Leyli və Məcnun”, 4. “Yeddi gözəl”, 5. “İsgəndərnamə”. Seminar məşğələsinin “qruplarla iş” formasında səmərəli nəti- cə verməsi üçün müəllim, tədqiqat xarakterli problemi və onun həlli ardıcıllığını əvvəlcədən tələbələrə təqdim edir: “N.Gəncəvi poeziya- sında şəxsiyyətin formalaşması problemi”. Problemin həlli planı: 1. N.Gəncəvi “kamil insan” dedikdə nəyi nəzərdə tuturdu? 2. İrsiy- yət amilinin rolunu şair necə qiymətləndirmişdir? 3. Nizamiyə görə mühit şəxsiyyətin formalaşmasına necə təsir edir? 4. Şəxsiyyətin formalaşmasında pedaqoji prosesin (təhsil, təlim, tərbiyənin) roluna şair necə qiymət vermişdir? 5. Şəxsiyyətin formalaşmasında əməyin rolu barədə şairin fikirləri. 6. Əqli nəticənin çıxarılması : N.Gəncəvi şəxsiyyətin formalaşmasında hansı amilə üstünlük vermişdir? “İşçi qruplar”ın düzgün komplektləşdirilməsi də nəticəyə təsir edən amillərdəndir. Ona görə də müəllim tələbələri qruplara bölər- kən onların bilik səviyyəsi ilə yanaşı, şərti maraq və arzularını da nəzərə almalıdır. Məsələn, hansı tələbələr “Leyli və Məcnun” poe- masına daha çox maraq göstərirlərsə, onları eyniadlı qrupa daxil et- mək daha məqsədəuyğundur. Qruplar komplektləşdirildikdən sonra “lider”lər müəyyənləşdirilir və hər bir qrup üzrə konkret tapşırıqlar onlara təqdim olunur. Məsələn, “Sirlər xəzinəsi” qrupuna belə bir tapşırıq verilir: “I. N.Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” poemasından şəx- siyyətin formalaşması məsələləri ilə bağlı beytlər seçib aşağıdakı Yüklə 1,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|