Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
168 II fəsil Саn sağlığı dilərəm. Üllə balam, üllə, Üllə ruhum, üllə. Ailədə müəyyən bir sıxıntı baş vermişsə, uşağın atası qürbətdədirsə, oxunan layla qəmli olur. Ana təsəllisini laylalarda tapır. Gögərçin havadadı, Əl yetməz yuvadadı. Bir əlin başın altda, Bir əlinı duadadı, Leyla gülüm, leyla, Leyla, ömrüm leyla. Leyla dedim ucadan, Səsi gəldi bacadan. Baban səfərə gedib, Ağlama саn acıdan. Leyla balam, leyla, Leyla ömrüm, leyla. Professor V.Vəliyevin göstərdiyi kimi, bəzən elə də olur ki, ananın şəxsi həyatı, iqtisadi vəziyyəti, ailə səadəti onu xəyala daldırır, fikrini qanadlanıdırır, uyumuş körpənin beşiyi üstündə ana öz həyat kitabını vərəqləyir. Laylalarda ictimai məsələlərə toxunulur. Bu zaman qüvvətli kədər hissi layla ilə ağı arasında mövcud olan sərhəddi pozur (61, 177). Məhz buna görədir ki, bəzən yas mərasimlərində də laylalar oxunur. Bu vaxt onlar qəm, qüssə, kədər bildirir, sazlamaqlardan (ağılar) fərqlənrnirlər. Məsələn: Bala vay; Bal yemədim, bala vay. Çox beşigin bəzədim, Bir demədim, bala, vay. Kərkük folklorunun janrları 169 Leyla balam, leyla, Leyla ömrüm, leyla. Leylanın adı nədi? Şəkərdən dadı, nədi? Çağırıram səs verməz, Bilmirəm dərdi nədi? Leyla gülüm, leyla, Leyla ömrüm, leyla. Burada beşik nəğmələri ilə bağlı vacib bir məsələdən də söz açmaq zəruridir. Rus folklorşünaslığında beşik nəğmələrinin mənşəyi barədə tədqiqat aparan V.Anikinə görə ən qədim beşik nəğmələri ovsun, tilsim, cadu və s. inamla əlaqədar yaranınışlar. Tədqiqatçı indinin özündə belə bu nəğmələrdə əfsun və tilsimin izlərinin qaldığını qeyd edir (268, 89). İraq-türkman folklorunda müşahidə edilən beşik nəğmələri nümunələri tədqiqatçının doğru qənaətə gəldiyini təsdiq edir. Doğrudan da, layla və oxşamalarda ilkin janrlardan bol-bol istifadə edilir. Bu, təbii ki, ananın inam və etiqadının, arzu və istəyinin nəticəsində meydana gəlir. Beşik nəğmələrində ovsun, tilsim, cadu, alqış, qarğış və s. tez-tez rast gəlinir. «İlkin janrlar» fəslində üzərliklə bağlı ovsun-mərasim deyilənlərə dayaq olur. Ana leyla və oxşamalarda özünü övladı yolunda qurban verməyə hazır olduğunu səmimiyyətlə bəyan edir. Ana övladını gülə, bülbülə, göyərçinə, bənövşəyə, Aya, Günə və s. bənzədir. Ay, Gün göyərçinlə bağlı Xalqın inam və etiqadları barədə «İlkin janrlar»da ətraflı danışdığımızdan burada qızılgül və bənövşə ilə bağlı bir məsələni açıqlamaqla kifayətlənəcəyik. Qədim türk mifologiyasında qızılgül və bənövşə bitki ilahəsi, canlıların havadan kimi göstərilir (82, 82). Göründüyü kimi, ta qədim zamanlardan Xalqın məişəti bütövlükdə ilkin janrlarla bağlı olmuşdur. 170 II fəsil OXŞAMALAR. Uşağa müraciətlə söylənilən oxşamalar da İraq-türkman folklorunda geniş yayılmışdır. Türkiyədə «sevmələr», Cənubi Azərbaycanda «nazlamalar» kimi tanınan bu şer parçaları Quzey Azərbaycanda da, Kərkük dolaylarında da «oxşamalar» adlanır (201, 29). Oxşamalar yalnız analar tərəfindən deyil, nənələr, bibi və xalalar, başqa yaşlı qadınlar tərəfindən də deyilir. Körpəsiz ev təsəvvür edilmədiyi kimi, oxşamasız da ev yoxdur. Oxşamaların geniş yayılmasının başlıca səbəbini hər şeydən əvvəl burada axtarmaq lazimdır. Oxşamaların çoxu laylalara bənzəsələr də, onlara çox yaxın olsalar da, bu bənzəyiş, bu yaxınlıq zahiridir. Onlar müxtəlif mə- qamlarda işlənir və müxtəlif funksiyalar daşıyırlar. Oxşamalar formal əlamətlərinə görə də laylalardan fərqlənirlər. Sübhi Saatçı bu münasibətlə yazmışdır: «Bəzən laylalar arasına da qanşan oxşamaları, əslində ауrı bir qrup halında düşünmək gərəkdir. Zira oxşamalar funksiyon etibarı ilə ninnilərdən ayrılırlar (201, 19). Doğrudan da, oxşamalarda məqsəd əyləndirmə, əzizləmə, oxşama olduğu halda, əsasən uşaq yuxudan ayılandan sonra incə yumorla bağlı şən əhval-ralıiyyə əmələ gətirmək üçün oxunduğu halda, beşik başında oxunan laylalarda başlıca məqsəd körpəni sakitləşdirmək, uyutmaq və yatırtmaqdır. Layla və oxşamalar məzmunca о qədər fərqlənməsələr də, oxşamaların poetik mətni vəzn cəhətdən, bəzən də heca cəhətdən özünəməxsusdur, Musiqi baxımından da bu fərq özünü göstərir. Laylalar melodiya və lad kökü etibarilə inkişaf etmişdir. Melodiya diapazon cəhətdən bir qədər qısa olsa da, daha ahəngdar, daha səmimi və emosional olurlar (126, 67). Tədqiqatçı R.Qafarov layla və oxşamaları biri-birinə qarışdırımış, eyni zamanda «oxşamalardakı incə yumor anaların şən əhval-ralıiyyəsindən (balası ilə ona dünyanın Kərkük folklorunun janrları 171 ən böyük sevinci bağışlanır) doğmuşdur» desə də, onlarda olan incə yumoru doğrudan da duya bilməmişdir. O» göstərir ki, oxşamalarda ana qızına ikili münasibət bəsləyir. Birincisi, qızını marala bənzədir, ikincisi isə ana qizına gözə ox batıran, dərdsər gətirən bəla kimi baxır, hətta gərəksiz bir şey tək onun atılmasını istəyir: Qız gözə oxdur, Dərd-səri çoxdur. Götürün tullayın Bir xeyri yoxdur. Sonra isə müəllif aşağıdakı oxşamaları misal göstərərək qəribə bir nəticəyə gəlir: Dağda inklər Balamiməklər. Xonçalı bəуlər Bubalama urban. Çaydakı qazlar, Tükün tarazlar. Nişanlı qızlar – Bu balama qurban. «Bu oxşamaları düzüb-qoşan qadınlar, yəqin ki, həyatda hər şeyə laqeyd olmuşlar, yoxsa iməkləyən uşağa hələ muradına çatmamış xonçalı bəylərin, nişanlı qızların qurban verilməsini istəməzdi. Sözsüz, elələri «gözə ox hesab etdikləri» doğma qızlarının da «götürülüb atılması»na göz yumurlar» (82, 86-87). Bununla belə, R.Qafarov Azərbaycan və İraq-türkman folklorunun müştərəkliyini təsdiq edə biləcək bir məsələdən söz açır və göstərir ki, rus, ukrayna, belarus, eston, Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|