Bəxtiyar tuncay

 
86 
atdaş  (-qa, -lar, -larnınq, -lıx) ism. – addaş, omonim: Atdaşlar  ya  atları  bir 
bolğanlar. Addaşlar və ya (yəni) adı bir olanlar. 
-Nedir atdaşlıx?  
-Bir  atlıdır  ki,  köp  neməlargə  bir  at  aytılır  (Qriqori  Hamamanın  “Alban 
dilinin qrammatikası”ndan). 
-Nədir omonim? 
-Eyni adlardır (isimlərdir) ki, bir çox şey eyni adla adlandırılır. 
Aten  x.  ism.  –  Afina.  Qədim  Attikanın,  hazırda  isə  Yunanıstanın  paytaxtı. 
Bax: atenaçi 
atenaçi  (-lər,  -lərgə,  -lərdən)  ism.  –  afinalı,  Afina  şəhərinin  sakini:  Perikles 
buyrux  etip  edi  törəni  Atendə  ki,  atenaçi  birisi  da  ündəlməgəy,  tək  ol,  xaysı 
atadan da anadan atenaçilərdən toğqay. Perikl Afinada fərman verdi ki, bundan 
belə yalnız afinalı ata və anadan doğulanlar “afinalı” çağırılacaq. 
Atera  x. ism.  (aram.)  –  Ader. Qərbi  sami  xalqlarının  mifologiyasında  ildırım 
tanrısı: 
at-it  ism.  –  at-it.  Bu  mürəkkəb  isim  alban  dilində  Azərbaycan  türkcəsindəki 
“it-qurd” kəlməsinin ifadə etdiyi mənanı ifadə etmişdir. 
atıl  I  ~  (-dı,  -ğanıma)  fel.  – 1.  atılmaq,  irəli  atlmaq;  2.  atılmaq,  tərk  edilmk, 
lazımsız bir şey kimi kənara qoyulmaq; 3. atılmaq, vurulmaq, atəşə məruz qalmaq. 
atıl II ~ Bax: atal II ~ (ır, -ğan) 
atxala ~ fel. – təkrar-təkrar atmaq, bir neçə dəfə atmaq 
atxar  ~  fel.  –  vurub  yıxmaq,  ayağını  yerdən  üzmək:  Urdu  tüfəktən  kendin 
çax köksünə da atxardı kendin. Tüfənglə düz sinəsindən vurub yerə yıxdı. 
at-xara  ism.  –  Azərbaycan  türkəcəsindəki  “mal-qara”  ifadəsinə  yaxın  ifadə. 
Bu  ifadə  ilə  təkcə  xrda  və  iri  buynuzlu  heyvanlar  deyil,  həm  də  atlar  nəzərdə 
tutulur. 
atla  ~  (-ma,  -ğan,  -ğannı,  -ğanlarnı,  -max,  -maxtır)  fel.  -  adlamaq, 
addımlamaq, addım basmaq, ayaq qoymaq 
atlan ~ (-ma, -ğın. -dım, -dı, -ıp edilər, -ırmen, -ırlar, -mandır, -ırlar edilər, -ıy 
edi, -ıyırmen, -ğay, -sar, -ğan, -ğannınq, -ğannı, -ğanınq, -ğanlar, -ğanlarnı, -ıp) fel. 
– atlanmaq, süvar olmaq, ata minmək: Atlanğanlar da atlarnı saldı (Çıx. 15: 1). 
Atlıları da, atlarını da məhv etdi (suya qərq etdi). Atlarğa atlanıp xaçtılar. Atlarına 
süvar olub qaçdılar. 
atlas ism. – atlas, atlas parça 
atlı I (-dır, -sı, -lar, -ların) ism. – atlı, süvari, at üstündə olan adam: Oğlanları 
Epremninq,  semiz  da  berk  atlı,  kününə  uruşnunq  tapunğannı  xaytardılar  
(Məz.  77/78:  9).  Efrayimin  atlı  övladları  ox-kamanla  silahlandılar,    amma  döyüş 
günü  tez  geriyə  qayıtdılar.  Da  atlılar  çıxıp  da  birgələrinə  kün  uzun  xuvalaşış 
edilər, Sonra atlılar çıxdılar və bütün gün bir-biri ilə döyüşdülər. 
atlı II (-men) sif. Bax: atlı-çuvlu 
atlı-atınça    zrf.  – adbaad. Hər kəsi və ya hər şeyi öz adı ilə, bir-bir, adlarını 
sadalayaraq  yazmaq  və  ya  çağırmaq:  Mundan  sonqra  aytmax  kerək  atlı-atınça 
yazı  aların,  xaysı  ki  xılınıptır  Tenqrininq  toxluxundan  da  eski  duşmannınq 
felindən.  Bundan  sonra  Tanrının  göndərsiyi  toxluq  üzündən  və  əski  düşmənin 

---

 
87 
(şeytanın) yoldan çıxarması səbəbindən edilmiş bütün günahları adbaad sadalamaq 
lazımıdır. 
atlı-çovlu Bax: atlı-çuvlu 
atlı-çuvlu  //  atlı-çovlu  //  atlı-cuvlu  sif.  –  adlı-sanlı,  məşhur,  tanınmış:  Atlı-
çuvlu pilisopalar. Adl-sanlı filosoflar. 
atlı-cuvlu Bax: atlı-çuvlu 
atlıx I ism. – atlıq. Atın təbiəti, mahiyyəti il bağlı olan şey və hadisələr 
atlıx II ism. – ad, ləqəb, ayama Ol xadar artıx boldu friştələrdən, ne xadar 
dağı  artıx  alardan  atlıx  menqərdi  (İbr.  1:  4).  Mələklərdən  nə  qədər  üstün  adı 
(ləqəbi) irs olaraq aldısa, o qədər onlardan üstün oldu.  
Atonis  //  Atoniz  x. ism. (yun)  – Adonis. Yunan mənşəli şəxs adı. Albanların 
ən yaxın qohumlarından olan xəzər türklərinin yəhudiliyi qəbul edən hissəsi bu adı 
“Adonay” kimi tələffüz edir və “Rəbb” anlamında işlədərək Tanrıya şamil edirdilər. 
ator (-dan, -um, -u, -udur, -una, -unu, -unda, -undan, -umuzdan, -lar, -larında, -
ğa) // yator  (-undan) ism. (< ?)  – stul, kürsü, oturacaq, taxt, çarpayı:  Bir  neməsi 
yox edi: ne bir ator da ne yeri yuxlamağa. Onun nə çarpayısı, nə də yatmaq üçün 
bir  əşyası  yox  idi.  Eçmiyəcinninq  atorunda.  Eçimədzin  kürsüsündə.  Atorudur 
Krisdosnunq. Məsihin taxtı. Xapundu yatorundan. Taxtından sıçradı. 
av (-ğa, -nı, -ına, -ından) ism. – ov, ov üçün tələ 
avadan ism. (<  azərb.< frs.) – abadan, abad yer 
avadanlıx  ism. – avadanlıq: Ki uslu  da  axıllı  bolay  ki,  ne  türlü  avadanlıx 
aytsam,  manqa  tüzgəy.  Çünki o oqədər huşlu və ağıllı udu ki, nə kimi avadanlıq 
söylədimsə,  hamısını  düzüdü-qoşdu.  100  xızil  axça  avadanlıx  üçün.  Avadanlıq 
üçün yüz qızıl axça. Avadanlıx yapqan yerlər. Avadanlıq düzəldiln yerlər. 
avadanlıxlat ~ fel. – avadanlıqla təmin etmək 
avadansız sif. – abadlığı olmayan, abad olmayan 
avan ism. – pillə, pilləkənin, nərdivanın pillələrindən hər hansı biri: 
avandan Bax: avadan 
avanlıx ism. – qanunsuzluq, özbaşınalıq 
avaz  I  (-dIr, -nınq, -ğa, -nı, -da, -dan; -ım, -ımnınq, -ıma, -ımnı, -ınq, -ınqn, -
ınqnınq, -ı, -ına, -ın, -ında, -ından, -ınqıznı, -lar, -lardan, -larımıznı, -ları, -larına, -
ların,  -larından)  ism.  (<  azərb.  <  frs)  –  avaz,  səs:  Ekinçi  avazdır,  xaysı  ki  xulax 
bilə  işitilir.  İkinci,  səsdir  ki,  qulaq  ilə  eşidilər.  Atlarnnq  ayaxlarınınq  avazı.  At 
ayaqlarının səsi. Avaz beriyirmen ya muşxullanıyırmen, xarışılıyırmen. Qışqırır, 
həyacan  keçirirdim,  özümü  itirmişdim  Aytılır,  xaysın  ki  avaz  bilə  oynarlar  ya 
yırlarlar. Deyilənə görə, musiqi altında oynar və ya mahnı oxuyarlar. Avazım bilə 
menim  men  Biygə  sarnadım  (Məz.  141/142:  1).    Rəbbə  fəryad  qoparıb  haray 
salıram // Rəbbə yalvararaq haray salıram. Egər tillərin adamlarnınq sözləsəm da 
friştələrninq  da  sövüküm  bolmasa,  boldum  men  neçik  yez  ki,  avaz  etər,  ya 
neçik simballar ki, avaz etərlar (I Коr 13: 1). Əgər mən insan və mələk dilləri ilə 
danışıramsa,  lakin  məhəbbətim  yoxdursa,  cingildəyən  mis  və  ya  danqıldayan 
sincəm (Mis və ya sinc kimi səs çıxarıram). 
avaz II: avaz xoyulan Bax: əvəl xoyulğan 
avazdaş ism. – samit səs, həmahəng, harmonik, həmfikr, həmrəy: Avazdaştan 
ki  avazsızdır.  Samit  olduğu  üçün  səssizdir  (uzanmayan  səsdir).  Aruv  ya  anıx 

---