Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666

 

71 

 

Şəkil 3.4.  Filizçay dəmir filizi            

 

           

Şəkil 3.5.  Daşkəsən dəmir 

kombinatının tullantı hovuzu                       

      

filizi yatağının terrikonu 

 

3.4

 

Su obyektlərinin fiziki-morfoloji dəyişdirilməsi 

    

İnsanın  təsərrüfat  fəaliyyətinin təbiətə  təsiri  nəticəsində son  dövrdə  daşqınların təkrarlanması, 

davamiyyəti və maksimal su sərfləri dəyişmişdir.  

 

    

Hər il daşqın zamanı subasar torpaqları çay sularının altında qalır və lillənir. Bunun nəticəsində 

subasar  torpaqlarının  münbitliyi  azalır  [Quliyev, 1992].  Subasarlarda  olan  sənaye  və  kənd 

təsərrüfatı obyektləri də daşqın və sellərdən mühafizə etmək üçün mühəndisi qurğular mövcuddur 

(bax fəsil 2-yə). Hazırda yeni bəndlər inşa olunur və bir sıra bəndlər isə planlaşdırılır.   

 

    

Topalhəsənli  kəndi  ərazisində  Gəncəçayın  yatağı  çox  genişdir  və  əsas  axın  bir  neçə  qola 

parçalanmışdır. Çay sularından istifadəni asanlaşdırmaq üçün məcrada düzləndirmə işləri aparılmış 

və azsulu dövrdə çay sularının əsas hissəsi bir yataqda axır. 

 

    

Yekun  olaraq  qeyd  etmək  olarki,  Ağstafaçay  su  anbarı,  Gəncəçay  üzərində  Topalhəsənlidə 

yerləşən sugötürmə qurğusu və  yaşayış məntəqələri ərazisində çay hasillərində qurulan daşqından 

mühafizə  bəndləri  pilot  çaylarının  məcrasında    ciddi  morfoloji  dəyişikliklərə  səbəb  olmuşdur.  Bu 

səbəbdən də pilot çayların müvafiq hisslələrində  onları ciddi dəyişdirilmiş su obyekti hesab etmək 

olar.   

 

3.5

 

Pilot ərazi çaylarında suyun keyfiyyəti  

    Regionda insan f

əaliyyəti çaylarda suyun yalnız kəmiyyətinə deyil, həm də keyfiyyətinə də təsir 

edir v

ə nəticədə suda bu elementlərin miqdarı artır. Bu isə öz növbəsində insan sağlamlığı və ətraf 

mühit üçün t

əhlükə yaradır.  

---

 

72 

    Pilot hövz

ə  caylarında  suyun  keyfiyyətinə  qiymətləndirmək məqsədilə  ölçülmüş  keyfiyyət 

göst

əriciləri  onalrın  Azərbaycanda qəbul  edilmiş  su  keyfiyyəti standartları  sisteminin  müəyyən 

etdiyi yol veril

ə bilən həddi ilə müqayisə edilmişdir  (Cədvəl 3.10). 

C

ədvəl 3.10 Bəzi kimyəvi elementlər üzrə Azərbaycanda qəbul edilmiş suyun keyfiyyət standartları 

sistemi 

  

No 

Komponentlər 

Suyun Keyfiyyət Standartları  

1 

Temperatur °C 

– 

2 

Şəffaflıq 

  

3 

Həllolmuş oksigen (mq/l) 

 >4.002 

4 

Doymuş oksigen (%) 

  

5 

pH 

 6.5-8.5 

6 

BOD

5

 

 3.00 

7 

NH

4

+ 

(mg/l) 

 0.5 

8 

NO

3

-

 (mg/l) 

 45.0 

9 

NO

2

- 

(mg/l) 

 0.08 

10 

PO

4

3- 

(mg/l) 

 0.2 

11 

Fuzluluq (mg/l) 

 1000 

12 

Elektrik keçiriciliyi (s/sm) 

– 

13 

Cu (mg/l) 

 1 

14 

Zn (mg/l) 

 100 

15 

As (mg/l) 

 50.0 

16 

Cr (ug/l) 

 50 

17 

Mn (mg/l) 

 1.0 

18 

Fe (mg/l) 

 0.5 

19 

Cd (ug/l) 

 5.0 

20 

Ni (ug/l) 

 10.0 

21 

Co 

 130 

22 

Al 

 500 

23 

Mo 

 250 

24 

SSAS 

 0.1 

25 

Fhenol (mg/l) 

001 

26 

Neft məhsulları (mg/l) 

 0.05 

 

    

Yol veriləcək hüdud əvvəlcədən təyin edilmiş limit qiymətilə məhdudlaşdırmaya əsaslandığından 

beynəlxalq standartlara uyğun gəlmir. Son illərdə Azərbaycanda yeni standart sistemi işlənilmişdir. 

AB-

nin maliyələşdirdiyi su İdarəçiliyi Layihəsi çərçivəsində müxtəlif su qurumlarının ekspertlərinin 

iştirakı  ilə  hazırlanmış  bu  sistem  həm  yol  verilə  bilən  həddə,  həm  də  sudan  istifadənin  növünə 

əsaslanır. Sistem baxılmaq üçün dövlət qurumlarına təqdim edilmişdir(Cədvəl 3.11). Hal hazırda o 

hökumətin işçi qurupu tərəfindən nəzərdən keçirilir.  

  

Table 3.11 Bəzi elementlər üçün səth suyunun keyfiyyət standartları sistemi.(AB layihəsi tərəfindən 

təklif olunur) 

Parametr (qrup) 

İşarə  Vahid 

İ İstifadə 

sinifi  

İİ 

İstifa

də 

  III 

İstifad

ə sinifi 

 IV 

İstifad

ə sinifi 

  V 

İstifad

ə sinifi 

---

 

73 

sinifi 

ÜMUMİ ŞƏRAİT 

 

Oksigen şəraiti 

 

OBT (5gün) 

BOD

5

 

[mg 

O

2

/l] 

3 (

və ya  TV) 

5 

6 

7 

>7 

OKT permanqanat 

metodu 

COD

Mn

 

[mg 

O

2

/l] 

<7 (və ya TV)  7 

15 

20 

>20 

Şəraiti 

 

Ümumil nitrogen 

Ntot 

[mg 

N/l] 

1.5 (

və ya TV)  4 

8 

20 

>20 

Ammonium 

NH

4

 

[mg 

N/l] 

0.2 (

v əya  TV)  0.4 

0.8 

3.1 

>3.1 

Ümumi fosfor 

Ptot 

[mg 

P/l] 

0.1 və yar TV)  0.2 

0.4 

1 

>1 

Fenol 

 

[mg/l] 

0.001 

və ya 

TV) 

0.001 

0.003 

0.05 

>0.05 

Neft məhsulları 

 

[mg/l] 

0.05 

0.05 

0.1 

0.5 

>1 

* TV - 

:təbii vəziyyət 

 

    Pilot 

ərazidə  suyun  keyfiyyətini  qiymətləndirmək  məqsədilə  hər  iki  su  keyfiyyəti  standartları 

sistemind

ən istifadə edilmişdir. Cədvəl 3.12 AB layihəsi tərəfindən təklif olunan sistemə əsasən və 

Şəkil  3.6  isə  yol  veriləcək  hüduda  (hal  –hazırda  Azərbaycanda  istifadə  olunan)    əsasən 

qiymətləndirmə  sisteminə  əsaslanaraq  Ağstafaçayda  (  Musaköy  məntəqəsi)  suyun  keyfiyyəti 

qiymətləndirilmişdir. Cədvəl 3.10-dan göründüyü kimi bəzi elementlər (OBT,  həll olmuş oksigen, 

neft məhsulları, metal) ayrı-ayrı aylarda yol verilən hüdudu aşırlar. Şəkil 3.6-dan da görünür ki, neft 

məhsulları  yüksəkdir.  Nəticədə  hər  iki  sistemə  əsasən  belə  fikir  söyləmək  olar  ki  Ermənistan  və 

Azərbaycan ərazilərindən daxil olan sənaye və məişət sektorları üzrə tullantılar Ağstafaçay çayının 

çirklənməsinə səbəb olmuşdur.   

 

 

 

 

Şəkil 3.6. Ağstafaçay su anbarında çirkləndiricilərin YVQH-ə nisbəti 

---