Biebersteinia multifida ning ekologik – fitosenologiyasi va qayta tiklanishiga oid tavsiyalar

1 - Jadval
Yettiuylisoyning janubi-sharqiy yonbagʻridagi
qoʻziquloq – qorabosh – qoʻngʻirbosh - qontepar – har xil oʻtliar assotsiatsiyasi turlari tarkibi (Yettiuylisoy, Navoiy f/x Urgut tumani, d.s.b. – 875 – 915 m.).

№	Oʻsimliklar turlari	Yarusi	Moʻllik darajasi	Fenofazasi	Hayotiy shakli
1	Eremurus sogdianus (Regel) Benth. & Hook f.	III	Sp	Gʻunchalash, gullash	koʻp yillik oʻt
2	Phlomus salicifolia Regel	II	Сop^1	Gʻunchalash, gullash	koʻp yillik oʻt
3	Bibershteinia multifida DC.	III	Sp	Gʻunchalash, gullash	koʻp yillik oʻt
4	Carex pachystilis J.Gay	IV	Сop^1	Mevalash	koʻp yillik oʻt
5	Poa bulbosa L.	II	Cop^1	Mevalash	koʻp yillik oʻt
6	Inula orientalis Lam.	I	Sol	Gullash, mevalash	koʻp yillik oʻt
7	Cousinia radians Bunge	II	Sol	Gullash,Mevalash	Ikki yillik oʻt
8	Alhagi pseudalhagi (M.Bieb.) Desv.	II	Sol	Gullash	koʻp yillik oʻt
9	Achillea filipendulina Lam	III	Sp	Gʻunchalash, gullash	bir yillik oʻt
10	Gentiana olivieri Griseb.	IV	Sol	Mevalash	koʻp yillik oʻt
11	Ranunculus sewertzowii Regel	III	Sp	Mevalash	koʻp yillik oʻt
12	Convolvulus arvensis L.	IV	Sol	Gʻunchalash, gullash	bir yillik oʻt
13	Plantago lanceolata L.	IV	Sp	Gullash, mevalash	koʻp yillik oʻt
14	Onosma dichroanta Boiss.	III	Sp	gullash, mevalash	koʻp yillik oʻt
15	Hypericum scabrum L.	III	Sol	gullash, mevalash	koʻp yillik oʻt
16	Elaeosticta allioides (Regel & Scmalh.) Kljuykov, Pimenov & V.N.Tikhom	III	Sol	Gullash	koʻp yillik oʻt
17	Gallium aparine L.	III	Un	Gullash, mevalash	bir yillik oʻt
18	Taeniatherum kaput-medusae (L.) Nevski	IV	Sol	Mevalash	bir yillik oʻt
19	Ferula kuhistanica Korovin	I	Un	Gullash, mevalash	koʻp yillik oʻt
20	Origanum vulgare subsp. Gracile (K.Koch) Ietsw.	III	Sol	Gullash, mevalash	bir yillik oʻt
21	Cousinia resinosa Juz.	III	Sol	Gullash, mevalash	Ikki yillik oʻt
22	Papaver pavoninum C.A.Mey.	IV	Sol	Gullash, mevalash	Bir yillik oʻt
23	Astragalus camptoceras Bunge	IV	Sp	Mevalash	Bir yillik oʻt
24	Cullen drupaceum Sumnev.	II	Sp	Gullash	koʻp yillik oʻt
25	Trifolium campestre Schreb.	IV	Sol	Gullash, mevalash	Bir yillik oʻt
26	Hultemia persica (Mich. & Juss.)	I	Un	Gullash	Buta
27	Potentilla pedate Willd. Ex Hornem.	IV	Sp	Gullash, mevalash	Koʻp yillik oʻt
28	Geranium pusillum L.	IV	Sp	Gullash, mevalash	Bir yillik oʻt
29	Malva bucharica Iljin	IV	Sp	Gullash, mevalash	Ikki yillik oʻt
30	Alissum desertorum Stapf.	IV	Sp	Mevalash	Bir yillik oʻt
31	Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.	IV	Sol	Mevalash	Bir yillik oʻt
32	Strigosella Africana (L.) Botsch.	IV	Sp	Gullash, mevalash	Bir yillik oʻt
33	Dianthus tetralepis Nevski ex Schischk.	IV	Sp	Gullash, mevalash	Koʻp yillik oʻt
34	Silene conica L.	IV	Sp	Gullash, mevalash	Bir yillik oʻt
35	Anchusa azurea Mill.	III	Un	Gullash, mevalash	Koʻp yillik oʻt
36	Phlomis thapsoides Bunge	III	Sp	Gʻunchalash, gullash	Koʻp yillik oʻt
37	Koelpinia linearis Pall.	IV	Sp	Mevalash	Bir yillik oʻt
38	Centaurea depressa M. Bieb.	IV	Sp	Gʻunchalash, gullash	Bir yillik oʻt
39	Filago germanica (L.) Huds.	IV	Sp	Mevalash	Bir yillik oʻt

1-Jadvaldagi maʻlumotlardan shuni koʻrish mumkinki Yettiuylisoyning janubi-sharqiy yonbagʻridagi qoʻziquloq – qorabosh – qoʻngʻirbosh - qontepar – har xil oʻtliar assotsiatsiyasi turlari tarkibida Sp- (Sparsae) oʻrganilgan maydonda 48,72 % ni tashkil etdi. Bu oʻsimliklar Bibershteinia multifida DC. bilan birga Phlomis thapsoides, Koelpinia linearis, Centaurea depressa, Filago germanica, Potentilla pedate, Geranium pusillum, Malva bucharica, Alissum desertorum, Strigosella Africana, Dianthus tetralepis va boshqa oʻsimliklar jamoasi tashkil etdi.

Sol- (Solitariae) 33,33 % ni tashkil etib bular Gentiana olivieri Griseb., Convolvulus arvensis L., Hypericum scabrum L, Elaeosticta allioides, Taeniatherum kaput-medusae, Origanum vulgare subsp., Cousinia resinosa Juz., Papaver pavoninum, Trifolium campestre Schreb., Capsella bursa-pastoris kabi oʻsimliklarni tashkil etib ular asosan bir yillik va koʻp yillikdir oʻrsimon oʻsimliklardir.
Un- (Unicum) 10,26 % ni tashkil etdi. Bular Ferula kuhistanica Korovin, Gallium aparine L., Hultemia persica (Mich. & Juss.), Anchusa azurea Mill. kabi oʻsimliklar aniqlandi. Cop- (Copiosae) esa oʻrganilayotgan maydonda 7,69 % ni tashkil etib bular Phlomus salicifolia Regel, Carex pachystilis J.Gay, Poa bulbosa L. gʻunchalash va mevalash fazasidagi koʻp yillik oʻt oʻsimliklar tashkil etadi (1-rasm).
Navoiy f/x Urgut tumani, d.s.b. – 875 – 915 m.Yettiuylisoyning janubi-sharqiy yonbagʻridagi qoʻziquloq – qorabosh – qoʻngʻirbosh - qontepar – har xil oʻtliar assotsiatsiyasi turlari tarkibi % miqdori 1-rasmda diagramma koʻrinishida tasvirlangan.



3-rasm. Qoʻziquloq – qorabosh – qoʻngʻirbosh - qontepar har xil oʻtlar assotsiatsiyasi turlari tarkibi % miqdori.
Atrof-muhitni, oʻsimliklar olamini muhofaza qilish insoniyat uchun juda katta hayotiy ahamiyatga ega. Insoniyat tabiatdan foydalanar ekan, uning asrlar davomida shakllangan tabiiy manzarasini oʻzgartirmoqda, unga salbiy taʻsir koʻrsatmoqda. Sanoat tarmoqlari va qishloq xoʻjaligining rivojlanib borishi, tabiiy maydonlarning keng miqiyosda oʻzlashtirilishi ekologik muvozonat buzilishiga olib kelmoqda.
Natijada oʻsimliklarning qimmatli turlari yoʻq boʻla boshladi. Togʻ bagʻridagi yongʻoqzor va butazorlarning, oʻrmonzorlardagi qimmatbaho daraxtlarning shavqatsizlarcha kesib yuborilishi oqibatida nafaqat oʻsimliklar dunyosi kambagʻallashib qoldi, balki yovvoyi oziqabop hamda dorivor oʻsimlik turlari ham jiddiy xavf ostida qoldi.
Tabiiy genofondning saqlanishi va muhofaza choralarini ishlab chiqish qishloq xoʻjaligida ekiladigan serhosil, har xil kasalliklarga bardosh bera oladigan yangi navlarni kelib chiqarishda bebaho ahamiyatga egadir.
Oʻzbekiston tabiati oʻzining betakror tabiiy boyliklari bilan alohida ajralib turadi. Mahalliy florada mavjud boʻlgan turlarni muhofaza qilish va ularni koʻpaytirish, mahalliy dori-darmon ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi vazifalardan biridir.

IV. Urugʻlarning dala sharoitida unuvchanligi va qayta tiklanishi
Urug`larning unishi dala sharoitida kuzatilganda laboratoriyadagidan ancha farq qilishini ko`rdik. Buning sababi tuproqda ekilgan urug`larga juda ko`p ekologik omillar: namlik, harorat, tuproqning fizik va kimyoviy xususiyatlari kompleks taʻsir ko`rsatadi. Biebersteinia multifida Samarkand viloyati Urgut tumani Amon-qoʻton milliy tabiat bogʻI, oʻrmon xoʻjaligi hududidagi tajriba maydonchasida hamda tabiiy oʻsimlik oʻsgan hududning togʻ yoni, shimoliy qiyaligidan tayyorlangan maydonlarda ekib oʻstirildi.

4-rasm. Bahorda va kuzda dala sharoitida qoʻyilgan tajribalarva qayta tiklash
Omon-qoʻton milliy tabiat bogʻi hududidagi tajriba maydonchasining tuprog`i mayda shag`alli, tipik bo`z tuproq 0,001 mm dan kichik zarrachalari tuproq hajmining 60 – 80% ni tashkil etadi. Biz yozda yig`ib olgan urug`larni ikki faslda yaʻni kuz va erta bahorda turli muddatlarda ekdik. Qayta tiklash natijalari 1-diagrammada keltirilgan.
Diagrammada keltirilgan natijalarga koʻra koʻpqiychali qontepar urugʻlari unishi uchun tashqi muhit omillari katta ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Bahorda turli muddatlarda ekilgan urugʻlarning 1-yil umuman unmaganligini aniqladik. Ikkinchi yilda esa urugʻlar qishgi tinim davrini oʻtab hamda tashqi muhit omillarining tasiri natijasida unib chiqishini aniqladik.