Bilimlendiriw ministrligi

15 
2.1. Mádeniy ilajlardı nátiyjeli shólkemlestiriw .......................................... 
15 
2.2. Mádeniy ilajlar hám sport jarısların shólkemlestiriw sheberligi 
23 
III.JUWMAQLAW......................................................................................... 
38 
IV.PAYDALANILĞAN ÀDEBIYATLAR................................................... 
41 

---

3 
KIRISIW 
Házirgi kúnde ótkerlip atırǵan mádeniy ilajlarda belsendı qollanılıwı tiyis – bul 
illyustraciyalaw
metodı esaplanadı. Bul metod – ilajdıń sóz mazmunı (baslawshılar 
teksti, basqarıwshılar pikiri hám basqalar) na hám maqsetine say keletuǵın túrli 
kórkemlik hám kórkem óner qurallarınan paydalanıw bolıp tabıladı. Bunda 
paydalanılatuǵın qurallarlardıń sintezlesip, baylanısıp ketiwi shárt emes. 
Illyustraciyalaǵan ilajlarda tiykarınan awız eki sózge itibar qaratıladı. Al basqa 
kórkem materiallar bolsa onıń mazmunın bayıtıw hám tolıqtırıw ushın xızmet etedi. 
Muzıka, qosıq, ayaq oyın, poeziya, monolog, proza, kinokadrlar ham basqa 
qurallardan illyustraciya sıpatında paydalanıladı. 
Illyustraciyalaw metodın ilimiy ilajlarda da qollanıw múmkin (ádette, ilimiy 
ilajlar kóbirek lekciya túrinde boladı). Mısalı, lekciyanı illyustraciyalastırıw, yaǵnıy 
oǵan koncert nomerlerin yaki kinolardan úzindiler qosıw nátiyjesinde lekciya-koncert 
yaki kino-lekciyanı júzege keltiriw múmkin. 
Mádeniy ilajlardı shólkemlestiriwde bir usıl bar bolıp, bul usıl ilajdı hár 
tárepleme ideyalıq jaqtan tolıǵı menen jarıtıp beriwge, mazmunın anıq túsiniwge 
járdem beredi. Bul–
teatrlastırıw
dep ataladı. Teatrlastırıw – teatr dramaturgiyası 
nızamlıqlarına tiykarlanıp, belgili bir waqıya tiykarında ámelge asırıladı. Bul metod 
ayrım maqsetke qaratılǵan, kórkem obrazlı etip shólkemlestirilgen, teatr nızamları 
tiykarında, dramaturgiya talaplarına juwap bere alatuǵın ilajlarda óz sáwleleniwin 
tabadı. Bunda ilaj barısında qollanılatuǵın barlıq ideyalıq emocional qurallar hámde 
awız eki shıǵıp sόylewler kompleksi tárizinde birlesedi hám birden-bir syujet 
liniyasın payda etedi. Teatrlastırılǵan ilajlardıń ayırım bólimleri mexanikalıq tárizde 
birlespeydi, al organikalıq tárizde sintezlenedi. Bul bólimler endi tek ilajdıń teması 
hám ideyası tiykarında ǵana emes, al kompoziciyalıq jaǵdayda birlesedi. Kóp 
orınlarda mádeniy-ruwxıy jumıslar shólkemlestiriwshileriniń tipik qátesi sonnan 
ibarat, olar ilajlarda, tiykarınan, dramalıq úzindilerden hámde basqa kórkem óner 
qurallarınan, qosıq hám ayaq oyınlardan paydalanıp, onı «teatrlastırılǵan forma» dep 
ataydı. Bul álbette teatrlastırıw metodın qollanıw talaplarınan biri esaplanadı. 
Teatrlastırılǵan ilajlar birden-bir ideyalıq-kórkem syujet hám kompoziciyalıq 
dúziliske iye bolıwı kerek. «Kompoziciyalıq dúzilis» (latınsha «qurıw»-shıǵarma 

---

4 
bólimleriniń dúzilisi, logikalıq jaylasıwı hám onıń óz ara baylanısı, degen maǵananı 
ańlatadı) óz ishine tómendegilerdi aladı: 
- prolog (waqıyalardıń baslanıw bólimi, ádebiyatta ekspoziciya, kirisiw yaki 
prolog); 
- shıǵarmadaǵı túpkilikli burılıs jasaytuǵın bólim; 
- waqıyalar rawajlanıp barǵan sayın ol kulminaciyalıq shıńına shıǵadı 
(kulminaciya- háreket rawajınıń eń joqarı shıńı); 
- sheshim – shıǵarmanıń sońi ne menen tamamlanıwın ańlatıwshı bólim 
(sheshimde juwmaqlaw bólimi sıpatında epilog beriliwi múmkin). A.D.Silin óziniń 
«Rejissyordıń ashıq maydanlarda va dástúriy bolmaǵan saxnalıq keńislikerde islewi» 
kitabında, kompoziciyalıq dúzilis prolog, epizodlar qatarı hám finaldan ibarat 
boladı», dep kórsetip ótken edi. 
Teatrlastırılǵan ilajlarda real qaharaman obrazı yaki kórkem shıǵarmalardan 
alınǵan obrazlardıń kiritiliwi maqsetke muwapıq sanaladı. Kóplegen ilajlarda 
basqarıwshı turmısımızdıń real wákili sıpatında shıǵadı. Biraq elege shekem 
teatrlastırılǵan ilajlarda kórkem yamasa tariyxıy obrazlar kem ushıramaqta. Olardan 
paydalanıw ilajdıń kórkemlik bahalılıǵın arttıradı. 
Teatrlastırılǵan ilajlarda kópshilik ápiwayı tamashagóy bolmastan, al ilaj 
qatnasıwshısına aylanıp ketiwi kerek. Joqarıda aytıp ótilgen talaplardı esapqa alǵan 
ǵalabalıq formalardı teatrlastırılǵan ilajlar dep ataw múmkin. Teatrlastırılǵan ilajdı 
payda etetuǵın teatrlastırıw metodı quramalı, kóp islewdi, tereń dóretiwshilik penen 
shuǵıllanıwdı talap etetuǵın usıl esaplanadı. Jeńil, ańsat orınlanatuǵın jumıstıń 
hámme waqıtta nátiyjesi jaqsı bola bermeydi.
Sonı aytıp ótiw kerek, illyustraciyalaw metodı hám teatrlastırılǵan metodı qálegen 
formada qollanılmaydı. Hár bir metodtıń ózi talap etetuǵın ilajları bar. Mısalı, 
illyustraciya metodın ǵalabalıq bayramǵa say túrde qollansaq, kόp nárseni uttıramız. 
Lekciya yamasa sáwbetlesıwdı teatrlastırıwdıń shárt emes.
Illyustraciyalaw metodınan shólkemlestiriliwi qıyın bolmaǵan, hár kúni 
ótkeriliwi múmkin bolǵan formalardan paydalanıw maqsetke muwapıq boladı. Al 
teatrlastırılǵan metodtı bolsa jeke-mádeniy sapası joqarıraq bolǵan kompleksli 
formalarda paydalanıw zárúr. Onı ásirese, kópshilikti tolqınlandıratuǵın, ullı 

---

5 
sánelerge hám bayramlarǵa arnalǵan ilajlarda qollanıw múmkin. Bir sóz benen 
aytqanda, mádeniy ilajlardı shólkemlestiriw barısında usıllardı durıs tańlaw, olardan 
durıs paydalanıw – ilajdıń tolıq mánili bolıwın támiyinleydi, dárejesin kóteriwge 
xızmet etedi.
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

6