Bilimlendiriw ministrligi

1.1. Scenariydi shólkemlestiriwde sheberlik túrleri 
Mádeniy ilajlarda kórkem óner qurallarınan sheberlik penen paydalanıw úlken 
nátiyje beredi. Bunday ilajlar kórkem ónerdiń barlıq túrlerinen paydalanıwdı talap 
etedi. Ayaq oyın, teatr, rejissura hám aktyor sheberligi, arxitektura, súwrechilik, 
dizayn, kino, koncertler hám basqalar usılar qatarına kiredi. Sonıń ushın mádeniy 
ilajlarda eń kóp qollanılatuǵın qurallardan biri – 
muzıka
óneri haqqında óz aldına 
toqtalıp ótiwdi maqul kórdik. 
Turmıstıń barlıq salalarında materiallıq hám materiallıq emes tarawında da 
muzıka kórkem óneri adamlardı iygilikke, ullılıqqa shaqırıwshı, miynetke 
baǵdarlawshı, insanlarda estetikalıq zawıq oyatıwshı qural sıpatında qaraladı. 
Muzıkanıń teoriyalıq tiykarı jeti notadan ibarat bolsa da, onıń ústinde tom-tom ilimiy 
hám teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıw boyınsha elege shekem izleniwler alıp barılmaqta. 
Ol insanlardıń awır waqıtlarında dártlesi, quwanıshlı kúnlerinde joldas bolıp, olardıń 
mánawiyatın jaqsılıq tárepke baǵdarlawǵa xızmet etedi. Tek kórkem óner 
tarawlarında ǵana emes, al turmıstıń basqa tarawlarında da muzıka áhmiyetli rollerdi 
atqaradı.
Biraq teatrda, radio, televideniede muzıka járdemshi kompenentlerdiń biri 
esaplanadı, delinedi. Bunıń menen muzıka kórkem ónerler ishinde ekinshi dárejeli 

---

11 
eken, degen pikir kelip shıqpawı tiyis. Muzıka óneri – bul óz aldına kórkem óner túri 
bolıp, kórkem ónerdiń basqa túrlerine sińip ketken. Ayaq oyın, teatr hám basqa 
kórkem óner túrlerin muzıkasız kóz aldımızǵa keltiriw múmkinbe? Álbette múmkin 
emes. 
«Muzıka» - grekshe «musa» hár túrli dawıslar menen kórkem obraz dóretip 
beriwshi, ideyalıq emocional mazmunǵa iye bolǵan kórkem ónerdiń bir túri. 
Qısqasha etip aytqanda, muzıka – dawıslar jıyındısı, degen maǵananı ańlatadı. 
Mádeniy ilajlarda muzıkanıń túrli janrları qatnasıwı múmkin. Onnan basqa, 
bunday ilajlarda muzıkalıq jámáátler, vokal saz ansamblleri, muzıkalardan úzindiler, 
ayırım muzıkalıq nomerler, basqarıwshılardıń shıǵıwıları ushın muzıka, waqıyanıń 
rawalanıwı ushın, ilaj yamasa tamashanıń tempo-ritmin uslap turıw ushın muzıka 
ónerinen paydalanıladı.
Muzıkadan ilajlardıń janrlarınan kelip shıqqan halda paydalanıw maqsetke 
muwapıq boladı. 
Ilajdı shólkemlestiriw hám saxnalastırıwda muzıka tómendegi wazıypalardı 
orınlawı múmkin: 
- muzıka – qatnasıwshılar, qatnasıwshılardıń obrazların xarakterlep beredi; 
- háreket waqtı, orındı ańlatıwı múmkin; 
- tamashagóyge kórinbey atırǵan waqıyalardı ańlap alıwǵa, tez túsinip alıwına 
kómeklesedi; 
- háreket, waqıyada saxnalıq ortalıqtı jaratadı;
- monolog hám dialoglardıń emocionallıǵın (sezim, tolqınlanıwdı) kúsheytedi; 
- sóz benen áńlatıw qıyın bolǵan máwiritlerdi súwretlep bere alıwı múmkin; 
- is háreket, waqıyalardı tolıqtırıwı, bayıtıwı múmkin; 
- pauzalar ornın toltırıwı múmkin; 
- waqıttı tejew yaki sozıw hám basqa áhmiyetli wazıypalardı orınlaw múmkin. 
Qanday da bir mádeniy ilaj ushın óz aldına muzıka jazıw qıyın keshetuǵın 
process. Sonıń ushın kóp ǵana shólkemlestiriwshiler tayar muzıka shıǵarmaların 
tańlaydı hám usı muzıka tiykarında jumıs alıp baradı.
Repiticiyalar dawamında muzıkalıq nomerler de bir neshe márte ózgeriwi 
múmkin. Bazıda tez arada jańa muzıka shıǵarmasın dóretiw múmkin. Bunday 

---

12 
jaǵdayda rejissyor hám kompozitordıń kóz qarası bir-birine tuwrı keliwi jańa 
shıǵarmanıń tez hám tabıslı dóretiliwine tiykar bola aladı.
Saxnada orınlanıp atırǵan barlıq qıymıl-háreketlerdiń muzıka súyemellewinde 
ámelge asırılıwı – bul jańalıq emes. Eger xudojnik dóretiwshiligin súwretlew arqalı, 
kóz benen kóriw hám estetikalıq zawıqlanıw imkaniyatların berse, al muzıka 
ónerinen esitiw arqalı zawıqlanıw múmkin. Baslawshılardıń shıǵıwları, saz-qosıqlar, 
saltanatlı qutlıqlawlar, dialog hám monologlardaǵı bazı muzıkalar, ayaq oyınlar hám 
basqa barlıq procesler muzıkanıń súyemellewinde, muzıka menen úylesimlilikte 
sáwlelenedi. 
Respublika kóleminde ótkerilip atırǵan bárshe bayram hám tamashalardı 
saxnalastırıw ushın saz, qosıq hám muzıka tańlaw eń tiykarǵı jumıs basqıshlarınan 
esaplanadı. Muzıka hám sazlardıń túrli variantları tańlanǵannan keyin, olardıń 
atqarıwshıları mirát etilip, qısqartıw yaki qosımsha tekst qosıw (avtordıń razılıǵı 
menen), qullası, montaj jumısları ámelge asırıladı. Muzıkalı montaj jumısları ámelge 
asırılǵannan keyin repiticiyalar baslanadı. 
Muzıka álbette plastika, ayaq oyın, shıraq hám basqa tásirsheń qurallardıń 
úylesiminde 
de 
kórkem 
obraz 
dóretiw 
imkaniyatlarına 
iye 
boladı. 
Muzıkalastırılmaǵan ilaj tamashagóyge kerekli effektti bere almaydı. Muzıkanıń 
durıs tańlanıwı, onı kerekli jerde isletiliw, onıń ideyalıq hám teması boyınsha 
tamasha ruwqıyatına sáykes keliwi kompozitordıń ilaj yaki tamashanıń joqarı 
maqsetin durıs ańlay alıwınan derek beredi. 
Ayırım muzıkalıq nomer, ilajdıń keypiyatın beriwshi muzıka, baslawshılardıń 
shıǵıwları ushın muzıka, saxnalastırılǵan úzindiler ushın muzıka, qaharmanlardıń is 
háreketin sáwlelendiriwshi muzıka, shaqırıq, ayaq oyınlar muzıkası hám t. b.lar – ilaj 
yaki spektakldiń mazmunın bayıtıwǵa úlken tásir kórsetedi.