Бисмиллащир-рящманир-рящим

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
91 
hisslərin fövqündə olan bir qabiliyyət tələb edir, çünki bəzən bəzi 
şeyləri  duymaq  və  hiss  edib  qavramaq  üçün  intuisiyaya  əsaslan-
maq  lazım  gəlir.  İntuisiya  vasitəsiz  qavramaq,  ani  olaraq  başa 
düşmək,  bir  şeyin  daxilini  birbaşa  görmək,  həqiqəti  bilavasitə 
anlamaq,  dərk  etmək  qabiliyyəti  kimi  də  xarakterizə  etmək  olar. 
İntuitiv  [alm.  Intuitiv;  fr.  Intuitif;  ing.  intuitive]  isə  hər  şeyi  bir 
anda  ələ  keçirməyə,  qavramağa  istiqamətlənən  düşüncə  tərzidir. 
İntuitivizm  –  imperializm  dövrünün  burjua  fəlsəfəsində  geniş 
yayılmış idealist cərəyan. 
ĠNTUĠSYONĠZM  –  [alm.  Intuitionismus;  fr.  Intuitionisme; 
ing.  Intuitionism,  intuitionalism;  osm.  tr.  tehaddüsiye;  ər.  حُّثذحذ], 
intuitizmə əql, mənalı düşüncə qarşısında üstünlük verən, intuisi-
yanı  biliyin,  xüsusilə  də  fəlsəfi  biliyin  əsası  olaraq  görən  təlim. 
Müşahidəçilik,  həds  məsləyi.  Bir  münasəbətin  birdən  və  birbaşa 
kəşfedilməsi mənasına gələn intuisiya, elmin vasitəsilə olan zəka 
və ağıldan əlavə olaraq bilmə qabiliyyti olan sezgi və obyektlərə, 
həqiqətin  özünə  və  mütləq  surətdə  vara  biləcəyini  irəli  sürür. 
Kəlmənin  kökü  intuisiyadan  qaynaqlanır.  İntuisionizm  həm  də 
riyaziyyatın fəlsəfi əsasını təşkil edən cərəyanlardan biridir.  
ĠNSAN [alm. Mensch; fr. Homme; ing. Man; lat. Homo; yun. 
Anthropos;  ər.  ٌآغَأ;  tr.  Insan,  adem  evladı]  -  əqli  olan  canlı 
varlıq.  Bir  tərəfdən  canlı  varlıqlar,  heyvanlar  aləminin  bir  üzvü, 
növü.  Digər  tərəfdən  isə  onu  keçən  bir  varlıq,  qamətli  yürüyən, 
əllərindən  istifadə  edən,  beyni,  kəlləsi  xüsusi  formada  inkişaf 
etmiş  olan,  xüsusiləşmiş  orqanları  olmayan,  ətrafını  dəyişdirə 
bilən, dünyaya və kainata açıq olan, danışan və yaradıcı düşünmə 
qabiliyyəti  olan,  təcrübə  dünyasını  aşa  bilən,  özünün  və  kainatın 

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
92 
şüuruna  vaqif  olan,  əməllərindən  məsul  tutulan  sosial  varlıq.  
İnsan  sözü  bir  termin  kimi  dilimizə  ərəbcədən  keçmişdir.  Lakin 
indi  çox  geniş  istifadə  hüququna  malikdir.  İnsan  sözü  orijinalda 
―nəsiyə‖ (ٍغَ) felinin ―ənsə‖ formasında (ًغَأ) IV babda məsdəri 
olduğunu iddia edənlər vardır. Bu anlamda ―insan‖ sözünün hərfi 
mənası  unudan,  unutqan    demək  olur.  Lakin  bu  iddia  yalnışdır. 
Çünki insan sözü əslində ―ənisə‖ (ظَأ) felindən əmələ gəlmişdir. 
―Ənisə‖  sözünün  hərfi  mənası  isə  səmimi  olmaq,  cana  yaxın 
olmaq, sosial  olmaq, ictimailəşmək deməkdir.  İnsan  sözü isə bu 
felin məsdəridir, nisbi sifətdir – humanist, bəşəri anlamlarına gə-
lir.  
ĠNSTRUMENTALĠZM [alm. Intrumentalismus; fr. Istrumen-
talisme;  ing.  Intrumentalism;  lat.  Instrumentum  –  vasitə,  alət]  - 
Düşünmə formalarının,  qaydaların,  məntiq və əxlaq formalarının 
yalnız  həyatın  müxtəlif  şərtlərinə  uyğun  əmələ  gəlmə  vasitələri 
Amerika  filosofu  Dyuinin  və  davamçılarının  subyektiv-idealist 
təlimi. 
ĠSTĠNBAT  (ər.  ؾثُرعإ)-    Bir  hökümdən  başqa  bir  höküm 
çıxarmaq.  Hərfi  anlamda  ―nəbata‖  (ؾثَ)  su  çıxartmaq,  yetirmək 
mənalarını  verir.  İstinbat  –  nədənsə  nəyi  çıxartmaq,  doğurmaq 
anlamlarını  verir.  Amma  sözün  mahiyyətində  olan    kəşf  etmək, 
çıxartmaq    anlamı  əslində  asanlıqla  görülməyən,  bilinməyən 
nəyisə  fərqləndirmək,  tapıb  ortaya  çıxartmaq  üçün  işlədilir. 
İstinbat  orta  əsrlər  İslam  bölgəsi  fəlsəfəsində  filosofların  ən  çox 
baş  vurduqları  metoldoloji  üsula  uyğun  gəlir.  Nəzəri  metodoloji 
sistem olaraq deduksiyaya uyğun gəlir.  

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
93 
ĠSTĠYAA – (ər. عاُرعإ) Allahın canlılarda yaratdığı və canlının 
özüylə  əməllərinin  iradi  və  ixtiyari  olaraq  işlədiyi  şeydir.  Şərq 
peripatetiklərinin  fəlsəfi traktatlarında rats  gəlinən fəlsəfi termin-
dir. 
ĠġRAQ [ing. illumine; ər. قاششإ] – kəşf, işıqlanma, nurlanma, 
ilham  gəlmə.  Günəşin  doğması  [işraq]  necə  əşyanın  görülməsini 
mümkünləşdirirsə,  mənəvi  bir  kəşf,  ilham  və  ya  müşahidə  olan 
İşraq  ilə  də  insan  bir  cox  bacarıq  və  məlumatı  əldə  edər.  İşraq 
fəlsəfəsinin  Şərq  fəlsəfəsində  banisi  İbn  Sina  hesab  olunsa  da, 
Seyid  Yəhya  Sührəvərdi  əl-Məqtul  işraqi  filosof  kimi  dünyada 
tanınmış  və  bütün  fəlsəfəsini  bu  yöndə  qurmuş,  özünəməxsus 
şəkildə  əsaslandırmışdır.  İşraq  termini  ərəbcə  işıqlanma,  nurlan-
ma, ziyalanma, qəlbinə nur doğma kimi tərcümə edilə bilər. Dili-
mizdə günçıxan anlamına gələn cəhət adı, Şərq də bu kökdəndir.  
ĠZAFĠ  [ing.  Relatif;  ər.  ٍفاػإ]  –  nisbi,  qeyri-mütləq,  əlavə. 
Mütləq  [absolut]  sözünün  bəzi  mənalarının    müqabilidir.  İzafi 
sözü dilimizdə ―əlavə‖ kimi də mənalandırılır.   
ĠCTĠHAD [داهرﺟإ] – [ər] ciddi-vəhd var gücü ilə çalışmaq səy 
göstərmək  dinin  əsaslarını  bilən  din  alimlərinin,  qazilərin  dinin 
əsasları  olan  Qurani  Kərimə  və  peyğəmbər  hədislərinə 
əsaslanaraq  şəriətə  aid  məsələlər  haqqında  hökm  çıxarmaları, 
yaxud bu yolda səy göstərmələri. İctihad sözü dini – fəlsəfi termin 
kimi  bölgənin  islamı  qəbul  etməsindən  sonra  dilimizdə  daxil 
olmuşdur. Daha çox məhdud çevrədə işlənməkdədir. ―Müctəhid‖, 
―cihad‖ da bu kökdəndir. 
ĠFRAT  (ər.  داشفإ)  –  daha  çox,  həddindən  artıq,  lazımi 
səviyyədən  çox.  Sözün  kökündə  ərəbcədə  ―fərd‖  kəlməsi 
mövcuddur. İfrat sözünün sonundakı d       t əvəzlənməsi dilimizin 

---