Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
78 
FATALĠZM  [alm.  Fatalismus  alm;  fr.  Fatalisme;  ing. 
Fatalism;  osm.  tr.  cebriyel;  at.  fatalis  –  tale,  qismət]  –  anti-
dialektik dünyagörüşü konsepsiyası. Hər şeyin alınyazısına əsasən 
əvvəlcədən  təyin  olunmuş  olduğuna,  insanın  bu  əvvəlcədən 
müəyyən  olunmuş  olan  alınyazısını  dəyişdirə  bilməyəcəyinə 
inanan  dünyagörüşü.  Bu  konsepsiyaya  görə  aləmdə  baş  verən 
bütün  proseslər  azadlığa,  yaradıcılığa  imkan  verməyən  zərurətə 
tabedir və əzəldən müəyyən edilmişdir. 
FAġĠZM [ital. Fascio – birlik, dəstə] – maliyyə kapitalının ən 
mürtəce,  şovinist,  imperialist  ünsürlərininaşıq  terorçuluq 
diktaturası.  Faşizmin  hakim  olduğu  Almaniya  ən  yeni  tarix 
ərəfəsində II dünya müharibəsinin törənməsinə səbəb oldu.  
FƏHM  –  [ىهف]  ağıl,  düşüncə,  təfəkkür.  Fəhm  etmək  – 
düşünmək,  təfəkkürə  dalmaq  mənasını  verir.  Sözün  kökü  fəhimə 
[ىهف] -dir. Dilimizdə anlam mənasında çox işlətdiyimiz ―məfhum‖ 
( 
ٌوىهفي)  sözü  də  bu  kökdən  törəmişdir.  Ərəbcədə  hərfi  mənada 
―başa düşülən‖ deməkdir.  
FATALĠZM  [fatalisme  -  Qədərə  inanma  –  Cəbriyyə  [حَّشثﺟ]  -
Yazgıcılık]  –  Bütün  hadisələrin  aləmin  üstündə  var  olan  bir 
qüvvət  və  ilk  səbəb  tərəfindən,  dəyişməsi  mümkün  olmayacaq 
formada  əvvəlcədən  təsbit  və  təyin  edilmiş  olduğuna  inanan 
görüş. İngiliscədə fate – tale, qədər deməkdir. Qədərə, taleyə alın 
yazısına inanmaq istər Qərb, istərsə də Şərq dünyasında mövcud 
olmuşdur. Şərqdə Cəbəriyyə adlı bir cərəyanda mövcud olmuşdur.  
FAYDALILIQ  [alm.  Utilitarismus;  fr.  Utilitarisme;  ing. 
Utilitarism;  lat.  Utilis  –  fayda,  yarar;  osm.  tr.  nefiye;  ər.  حُّؼفَ]  – 
yararın, faydanın həyat ideyasına, amalına çevrilməsi. Əxlaqi fəa-

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
79 
liyyət və davranışlarda faydanan ideya. Anlam olaraq pozitivizmlə 
bəzi oxşar tərəfləri mövcuddur.  
FENOMEN  [alm.  Erscheinung,  phȁnomen;  tr.  Görüngü;  ing. 
Phenomenon;  appearance;  tun.  Phainomenon; osm.  tr.  hadise;  ər. 
 ٌحثداح]  –  ümumiyyətlə  hisslərlə  dərk  edilən  hər  şey.  Hadisəolan, 
zahir  olan,  yaxud  müşahidəsi  mümkün  olan,  idrak  ediləbilən, 
mövcud  olana  müqabil  görünən  şey.  Fenomen  [fr.  Phénomène; 
ing.  Phenomenon;  ər.   ٌشهاظذ;  yun.  Phainomenon  –  təzahür  edən, 
aşkara  çıxan]  –  təcrübədə  bizə  verilmiş,  hisslərin  köməyilə  dərk 
olunan  hadisəni  ifadə  edən  anlayış.  Fenomenalizm  –  idrak 
haqqında  təlim;  duyğuların  bilavasitə  idrakın  obyektindən  ibarət 
olması tezisini əsas tutur. 
FENOMONEOLOGĠYA 
[alm. 
phȁnomenologie; 
fr. 
Phenomè-nologie;  ing.  Phenomenology;  tr.  Görüngübilim;  yun. 
Phainomenon] 
– 
təzahürlər 
haqqında 
təlim, 
əslində 
fenomenologiya. Yunanca Phainomenon – görüntü, təzahür, logos 
– təlim, doktrina. Husserd və şagirdləri tərəfindən [L.Landqrebe, 
E.Fink  və  b.]  əsaslandırılmış  və  müasir  fəlsəfəyə  təsir  göstərmiş 
subyektiv idealist cərəyan 
FƏNA – [ءؤُف] fəna, yox olma, ərimə, itmə. sufi məqamlarından 
biridir. Hərfi mənada yox olma, heçliyə qovuşma deməkdir. Sufi-
nin  Tanrıya  doğru  yüksəldiyi  məqamda  şüurunu  itirərək,  mənli-
yindən  keçməsi  və  Tanrıda  əriyib  getməsidir.  Maddi  varlıktan 
sıyrılıp  Hakk'a  ulaşma.  Fəna  halı  bir  sufinin  Allaha  yaxınlaşma-
sında ən üstün dərəcələrdən biri hesab olunur. Fəna kəlməsi adə-
tən, bəqa kəlməsi ilə bir işlədilir. Misal üçün fəna fi-llah bəqa bi-

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
80 
llah  [للهآت  ءآمت  للهآ  ٍف  ءاُف].  Fəna  mülkü  [Fəna  şəhəri]:  müvəqqəti 
dünya, öz varlığından keçmə.  
FƏQĠH [هُمف] – fəqih, hüqşünas. Şəriət hökmlərini bilən, İslam 
hüququna bələd olan kəs deməkdir. Termin olaraq isə Allah-təala-
nın  vəhylə  bildirdiyi  əmrlərindən  və  peyğəmbərin  hədislərindən 
dini hökmlər çıxara bilən, bu hökmlərlə məşğul olan şəxsə deyilir. 
FƏR  [عشف]  –  bölmə,  şöbə.  əsas  olanın  bölmələri,  onu  təşkil 
edənlər. Sözün kökü fərə`a dən gəlir.   
FƏRZ  [صشف]  –  dinin  yerinə  yetirilməsini  vacib  hesab  etdiyi 
ibadətlərə  deyilir.  Fərzi  yerinə  yetirən  şəxs  savab  qazanar,  onu 
üzürlü  səbəbdən  yerinə  yetirməyən  isə  axirətdə  cəzalandırılar. 
Fərzin  iki  növü  var.  Sözün  kökü  ərəbcədəki  fərəzə-dən  gəlir, 
lazımlılıq, vaciblik deməkdir.  
FƏSAD  [داغف]  –  olmayan,  yaxud  yox  olan  şeylərə  deyilir. 
Fəlsəfi  terminologyada  ―kövn‖  sözünün  ziddidir.  ―Fəsədə‖  [ذغف] 
yox olmaq, ortadan itmək mənasına gəlir.  
FƏSAHƏT [حهاغف] – açıqlıq, aydınlıq, dilin səlisliyi. Fəsahətli 
danışma.  Fəsahət  tələffüzün  açıqlığına,  səlisliyinə  deyilir.  Səlis, 
gözəl danişan natiqə isə ―fasih‖ deyilirdi.  
FƏLƏK  [ٌّ هٍف]  –  göy  üzü,  səma,  qədər,  taleh,  bəx  mənalari  da 
vardir. Fələk sözü ilə bəzən dini-fəlsəfi ədəbiyyatda göyün qatları 
da  nəzərdə  tutulur.  Suryanicə  olan  fələk  kəlməsi  tale,  qismət, 
gələcəkdən  xəbər  vermək,  kahinlik  etmək  [kəhanətdə  olmaq] 
mənalarında da işlədilir. Cəmi ―əflak‖dır [نلافأ].  
FĠNALĠZM  [ру.  Финализм;  alm.  Finalismus;  fr.  Finalisme; 
ing.  Finalism;  osm.  tr.  gaiye;  ər.  حَُّ
ٕىاغ]  –  hər  şeyin  bir  məqsədlə 
müəyyənləşdiyini,  bir  məqsədə  yönəldiyini,  yaxud  hər  şeyin  bir 

---