Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
68 
 
Ə 
 
    ƏBƏDĠYYƏT [ər. خٌذثأ]– aləmin mövcudluğu zamanı, materi-
yanın yaradılmazlığı və məhvedilməzliyi, onun substansial sonsuz 
uzunluğu, sürəkliliyidir. 
ƏCƏMĠ  –  qeyri-ərəb  mənşəli  olan.  Yaranması  etibarı  ilə 
Xilafət  dövrünə  təsadüf  edən  bu  kəlmə,  Xilafətin  tabeçiliyində 
yaşayan  və  ərəb  olmayan  çoxlu  xalqlara  verilən  ad  idi.  Hərfi 
mənasında  ―yad‖,  ―naməlum‖,  ―əcəmi  olan‖  deməkdir.  Bəzən 
hərfi mənasında da işlədilir.  
ƏCR  [شﺟأ]  –  əvəz,  mükafat  deməkdir.  Əcr,  insanların  bu 
dünyada  çəkdikləri  əzablara,  işlədikləri  xeyir  əməllərə  və  etdiyi 
ibadətlərə  əvəz  olaraq  axirət  dünyasında  Tanrının  verdiyi  müka-
fatlardır. 
ƏDƏB [بدأ] – ədəb, əxlaq. Ədəb-ərkan qaydaları, şəxsin bütün 
hərəkət  və  sözlərində  tərbiyəli  davranışları.  Təsəvvüfdə  isə 
müridə  şeyxinin  məsləhət  gördüyü  və  əməl  etməsi  vacib  olan 
ədəb-ərkan qaydalarıdır.  
ƏHD [ذهػ] - əhdləşmə, vədələşmə, müqavilə.  
ƏHKAM  -  doqma  [dogma  –  fikir,  təlim,  qərar[ər.  واكحأ]]  – 
bütün  vəziyyətlərdə  dəyişməyən,  həqiqətin  pozulmazlığı  üçün 
qəbul  edilmiş  müddəa,  anlayış.  Ərəbcədən  hərfi  mənada  ―hökm-
lər‖  deməkdir.  Hökm  sözünün  cəmidir.  Şəriətin  qoyduğu  vacib 
hökmlərə, qanunlara deyilir. Əhkam-i diniyyə - dini hökmlər. 
ƏHVAL –  ərəbcədən hərfi  tərcümədə ―hallar‖ deməkdir. Hal 
sözünün cəmidir.  

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
69 
ƏHVAL-i  Ruhiyyə  –  ruha  aid  olan  hal  və  xüsusiyyətlər.  Bu 
termin bəzən məcaz olaraq da işlədilməkdədir. Misal üçün, əhval-
i ruhiyyəm çox pisdir, gələ bilməyəcəm.  
ƏKS  [alm.  Konträr;  fr.contaire;  ing.  Contrarylat.  Contrarius; 
osm.  tr.  zıt;  tr.  Karşıt;  ər.  ظكػ]  –  bir-birilərinin  formal  ziddi 
olmayıb, əslində mahiyyətcə ona qarşı olan məfhumlar.  
ƏMƏL-i saleh – saleh əməllər, xeyirli işlər, əksəriyyətlə dini – 
fəlsəfi  terminologiyaya  aid  olub,  bir  şəxsin  dinin  hökmlərinin 
əksinə olmayaraq gördüyü xeyirli işlərə deyilir.  
ƏMƏN  –  əski  türkcədə  bir  neçə  məna  verirdi.  1-Can,  ruh, 
həyat 2- Ağac tikmək üçün açılan çuxur 3- meşə ağacı. 
ƏNBĠYA  –  Nəbilər,  peyğəmbərlər  deməkdir.  Nəbi  sözünün 
cəmidir.  Nəbi  sözü  nəbəə  [ئثَ]  felindən  əmələ  gəlmiş  və  xəbər 
vermək deməkdir. Dilimizdə bəzən peyğəmbərlər sözünün sinoni-
mi kimi işlədilməkdədir. Ərəbcədir, peyğəmbər sözü isə farscadan 
keçmişdir. 
ƏNƏNƏ  [alm.  Sitte;  fr.  Moeurs;  ing.  Customs;  lat.  Mos-
mores;  osm.  tr.  örf;  tr.  Töre;  ər.  خآدآ]  –  bir  cəmiyyət  daxilində 
mənimsənilmiş,  yerləşmiş  həyat  tərzinə  və  həyat  formalarının, 
qaydaların, 
aətlərin  müştərək  vərdişlərinin  və  izlənilən 
istiqamətlərin  hamısı.  Adət-ənənə  [ər.جدآ]  Böyük  və  kiçik  sosial 
qrupun üzvlərinə özlərini faktiki necə apardıqlarını, nəyi özlərinə 
rəva  bildiklərini  və  nəyi  özlərinə  qadağan  etdiklərini  təsbit  edən 
anlayış.  nəsildən-nəslə  keçən  adətlər,  əxlaq  normaları,  görüşlər, 
zövqlər  və  s.   Ənənə   etnosun  həyatını  qoruyub  saxlamaq  üçün 
maddi  və  mənəvi  mədəniyyətin,  ailə  və  ictimai  həyatın  elə  bir 
amilidir ki, cəmiyyətin üzvləri onu nəsildən-nəslə keçirirlər.  

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
70 
ƏNSAR  (ساظَأ)  –  Mədinə  camaatına  ənsar  deyilirdi.  Hərfi 
mənası  ―kömək  edənlər‖,  ―dəstək  olanlar‖  deməkdir,  nasir 
sözündən  törəmişdir.  Nasara  ərəbcədə  yardım  etmək,  əl  tutmaq 
deməkdir.  Məkkədən  Mədinəyə  köçərək  hicrət  edən  müsəlman-
lara  kömək  edib,  onlarla  qardaş  kimi  öz  mallarını  paylaşdıqları 
üçün onlara ənsar deməyə başladılar.  
ƏVHAM  [َؤ٘ٚأ]  –  vəhmlər,  şübhələr,  zənn  etmələr.  Vəhm 
[ُ٘ٚ] sözünün cəmidir. Səhv və yersiz düşüncə, yanlış fikir. Misal 
üçün:  Boş  əvhama  dalıb,  real  heç  nə  demədi.  Bir  mövzuyla 
əlaqədar pis ehtimalları ağla gətirib kədərlənmək, şübhələr, yanlış 
fikir,  vəsvəsəyə  düşmək.  Olmayacaq  bir  şeyin  olacağını  sanma, 
qorxu duymaq. 
ƏZƏLĠ  [ٍنصأ]  -  əvvəli  olmayan,  başlanğıc  nöqtəsi  olmayan. 
Allahın adlarından biridir. Dini – fəlsəfi ədəbiyyatda əsas var olan 
tanrının  varlığıdır  və  o  var  olunmamiş,  yaradılmamışdır.  Həqiqi, 
vacib varlıq Tanrıdır. Onun elminə, biliyinə də elm-i əzəli deyilir. 
Əzəlilik-əbədilik  [alm.  Ewigkeit;  fr.  Èternite;  ing.  Eternity;  lat. 
Aeternitas;  osm.  tr.  ezeliyet-ebediyet;  tr.  Öncesizlik-sonrasızlıq; 
ər. حَدأ- حَُّنصأ] əvvəli və sonu olmayan proses. Varlığın bütövlükdə 
tamlığı. Bu tamlıq zamanı və zamansızlığı özündə ehtiva edir.  
ƏDALƏT  [ər.  حناذػ]-  əxlaqi-hüquqi  və  sosial-siyasi  şüur 
kateqoriyası,  insanın  şəksiz  hüquqları  barədə  tarixən  dəyişən 
təsəvvürlərdə bağlı lazımlıq anlayış.  Ərəbcədəki ədl [لذػ] sözün-
dən əmələ gəlmişdir. Adil sözü də bu qəbildəndir.  
ƏKSLĠK  [ظكػ]– ziddiyyətin inkişaf pillələrindən birini ifadə 
və  əks  etdirən  kateqoriya.  Ziddiyyət,  uyğunsuzluq,  məntiqsizlik. 
Fikirlər arasında əkslik. Fəlsəfi anlamda aralarında ziddiyyət olan 

---