Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
94 
özünəməxsusluğundan  irəli  gəlir.  Bu  kökdən  münfərid,  təfrit 
sözləri də əmələ gəlmişdir.  
ĠLHAM  (os.tr.  ilham;  ru.  Вдохновение;  ing.  inspiration, 
enthusiasm;  fr.  Inspiration;  ər.  واهنإ)  –  ilham.  Ezoterik  bilik 
növlərindən biri olub, Allah-təala tərəfindən insanların qəlbinə bir 
hissin doğması, ona bir xeyirin gəlməsi, vəcdin doğmasıdır. İlham 
dilimizdə  geniş  sferada  işlənməkdədir.  Bəzən  şairlər  şeir  yazma 
ərəfəsində  özlərinə  qaibdən  gələn  yüksək  entuzaist  halın 
gəlməsini  gözlərlər.  Bu  əsnada  onlarda  yüksək  poetiik  əhval-
ruhiyyə  yaranır  və  şeir  yazarlar.  İlham    bəzən  problemli  bir  iş 
əsnasında problemin həll olunması üçün ağıla anidən gələn fikrə, 
ideyaya da deyilir. İlham yalnız və yalnız şəxsi təcrübələr əsasın-
da açıqlana, izah edilə bilər. Çünki  ilhamlar ümumi eksperiment 
kimi təkrarən sınaqdan keçirilə bilməz.  
ĠNZAR  (ساظَإ)  –  ortaya  çıxma,  görünmə.  Terminin  kökü 
ərəbcədə  ―nəzərə‖  üç  hərfli  felidir.  Dilimizdə  çox  işlətdiyimiz 
nəzər sözü də bu kökdəndir.  
ĠNQĠLAB [alm. Revolution; umwölzung; fr. Revolution; ing. 
Revolution;  tr.  Devrim;  ər.  جسىث,  ةهمَإ]  qaləbə  [مؼفَإ  -  ةهمَإ].  1. 
Daimi  ictimai  sistemi  dəyişdirmə  və  yenidən  formalaşdırma; 
yavaş  inkişafda  olan  dünyanın  ziddinə  ictimai  həyatda  və  siyasi 
vəziyyətdə  birdən birə  həyata keçən köklü  və  əsaslı bir dəyişmə. 
2.  Dünya  görüşündə,  fəlsəfədə,  elmdə,  sənətdə  və  sairlərin 
fikrində olan dəyişikliklər, köhnəlmiş olanı yenisi ilə əvəz etmək, 
çevriliş. Fel ərəbcədən keçmə termindir. 
ĠQTĠDA  (ər.  ءاذزلإ)  –  uymaq,  tabe  olmaq,  dini  –  fəlsəfi 
terminologiyada hər hansı bir müctəhidin, yaxud məzhəb şeyxinin 

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
95 
dini əqidəsinə uymaq və bundan irəli gələn qanun qaydalara əməl 
etmək. İqtida edənlərə isə ―müqtədi‖ deyilməkdədir.  
ĠRġAD  (ər.  داشسإ)  –  dorğu  yolu  tapmaq,  hidayətə  çatmaq 
deməkdir.  Bəzən  dini  terminologiyada  müsəlman  olmaq,  imanlı 
olmaq  yaxud  pis  vərdişlərdən  çəkinmək  mənasını  ifadə  edən 
―irşad olunmaq‖ sözündən də istifadə olunur. İrşad olunan adama 
isə  mürşid  deyilir.  Sufi  ədəbiyyatında  geniş  çərçivədə  rast 
gəldiyimiz  mürid  –  mürşid  sistemi  də  bununla  bağlıdır.  Mürid 
sanki müəllim, mürşid isə şagirddir. Təsəvvüf təlimində mürşidlər 
öz müəllimlərindən sözü gedən təlimi əxz edənlərdir.  
ĠSTĠDLAL  (ər.  للاذرعإ)  –  dəlil  çıxartmaq,  elmi  prinsiplərə 
əsaslanaraq elmi nəticələrə gəlmək. Sözün kök kərflərini ―dəl‖ və 
―ləm‖  hərfləri  təşkil  edir.  Dəllə  feli  ərəb  dilində  son  hərfi  təkrar 
olunan şəddəli fellər qrupuna aiddir. Dilimizdə geniş işlətdiyimiz 
―dəlil və dəlalət‖ sözü də burdan əmələ gəlmişdir. İstidlal fəlsəfi 
termin  kimi  islam  mədəni  bölgəsi  fəlsəfəsinin  dilində  geniş  rast 
gəlinir.  
ĠTKĠ  [alm.  Impuls.  Trieb;  fr.  Impulsion;  ing.  Impulse;  lat. 
Impulsio: pulsio – itmək, in-içərisində, qarşı, doğru; osm. tr. əs.tr. 
ilca;  ər.  ءاجنإ]  –  insanı  bir  şüur  cəhdi  lazım  gəlmədən  yaşama 
cəhdinə  yönəldən,  onu  özlüyündən  fəaliyyətə  sürükləyən,  tətbiq 
etmə sahəsini genişləndirən ruhi qüvvələr üçün də istifadə olunur. 
Kök olaraq əski türkcədən günümüzə qədər gəlmişdir.  
ĠXLAS – imanın forması, ixlaq, qurtulma, pisliklərdən arınma. 
Öz  imanına  heç  nəyi  qarışdırmamaq,  bidət  yollara  və  vasitələrə 
baş  vurmamaq,  riyakarlıq  etmədən,  özünü  göstərmədən,  səmimi 
qəlbdən inanmaq. 

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
96 
ĠXTĠLAF – mübahisə, yaxud fikirlərin bir-birinə zidd olması. 
Hər  hansı  dini  məsələdə  fikir  ayrılıqlarından  doğan  məsələ  və 
problem. 
ĠXTĠYARĠ – iradənin istək və arzusuna uyğun olaraq.  
ĠZHAR – təzahür, biruzə vermək, ortaya çıxmaq.  Aşkar etmə, 
meydanaçıxarma,  göstərmə,  bəlli  etmə,  bildirmə.  Bəlli,  aydın, 
məlum.  Bir  gülüzlü  nigar,sərvi-xoşrəftar;  Cümlə  xalqa  izhar 
eyləmək – yəni bütün aləmə car çəkmək.   
ĠBADĠLĠK  [ər.خٌدؤجعٌأ  ]  –  İbadiyyə.    xaricilikdə  ən  mötədil 
təriqət.  Həzrət  -  i  Əli  zamanında  ortaya  çıxan  Xaricilərin  bir 
qoludur.  Qurucusu  ,  Abdullah  bin  İbad'dır  .  Bu  səbəblə  bu  adı 
qəbul  etmişlər.  Bu  adla  bərabər,  "özlərini  Allaha  satanlar" 
mənasında  sifət,  Əhlül'Adl  vəl-  İstiqamət  adlarını  da  istifadə 
edirlər. Abdullah bin İbad , Həzrət -i Əli, Həzrət - i Müaviyə ilə, 
hakim  etmək  surətiylə  razılaşdığı  üçün,  həzrət-  i  Əlidən  ayrıldı. 
Trablusgarb'a  getdi.  Orada  İbadiyye  firqəsini  qurdu.  İbadiyyənin 
qurucusu  haqqında  dəqiq  bir  məlumat  yoxdur.  İbadilər  də,  onu 
yalnız təriqətin qurucusu, imamı olaraq tanımaqdadır. Onun , 64  
(M.683)  ilində  İbn-i  Zübeyrə  kömək  etmək  üçün  Mədinə  müda-
fiəsinə  qatıldığı  və  Əməvi  məmurları  ilə  və  xüsusən  Əbdülməlik 
min  Mərvan  ilə  65-86  (M.  685-705  )  dostluq  münasibətləri 
qurmağa  çalışdığı  bildirilir.  Hazırda  siyasi  gücü  qalmamış  olan 
İbadiyyə firqəsinin, Ərəb Yarımadasının bəzi bölgələrində, Oman, 
Liviya  ,  Madaqaskar,  Cəbri  adası  və  Şimali  Afrika  ölkələrində 
mənsubları var. 

---