Blogumuzu ziyarət etməyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Əmtəənin xassələri aşağıdakı sxemdə təsvir olunmuşdur

Yüklə 6,62 Mb.

səhifə	7/40
tarix	05.04.2018
ölçüsü	6,62 Mb.
	#35943
növü	Dərslik

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 40

§3. Bazar iqtisadiyyatı: mahiyyəti, əsas cəhətləri, obyekt
BÖLMƏ 2. MİKROİQTİSADİYYAT

_{Əmtəənin xassələri aşağıdakı sxemdə təsvir olunmuşdur}

Дяйяр

Истещлак дяйяри

Ямтяядя мадиляшян иътимаи- зярури ямякдир

Ъямиййятин, инсанын тялябатыны юдямя габилиййяти, сечим файдалылыьыдыр

Ямтяянин кямиййят мцяййянлийини

Ямтяянин кейфиййят мцяййянлийини

_{Əks edir}

_{Мцъярряд ямякля

Тябиятдя вя конкрет ямякля

yaranır}

_{Спесифик истещсал мцнасибятялри

Истещсал мцнасибятляринин мадди дашыйыъысы кими}

_{çıxış edir}

_{Истещлак просесиндя

Мцбадиля просесиндя

reallaşır}
_{Bazarda başqa bir əmtəə ilə mübadilə olunan əmtəə mübadilə dəyərinə malik olur. Mübadilə dəyəri müəyyən bir əmtəənin başqa bir əmtəəyə miqdar nisbətində mübadiləsidir. Məsələn, 20 kq. taxıl = 10 m. parçaya. 1 stul = 2 kq. yağa. Bu cür bərabərlik hamıya aydındır. Aydın olmayan odur ki, 1 stul necə ola bilər ki, 2 kq. yağa bərabər olur? Faydalı şeylər kəmiyyətcə müqayisə oluna bilməz. Biri metrlə ölçülür, digəri çəki ilə və s.}

_{Vaxtı ilə qədim yunan filosofu Aristotel göstərirdi ki, bərabərlik olmadan mübadilə ola bilməz, bərabərlik isə ölçüsüz olmur. Bəs ölçən nədir? Bu suala 100 illər ərzində cavab verən olmamışdır. Ancaq XVIII – XIX əsrlərdə cavab tapıldı ki, bu əmtəələrdə olan dəyərdir (əməkdir). Bütün əmtəələr dəyərə malikdir. Dəyəri yaradan isə insanın əməyidir. Dəyər əmtəədə maddiləşmiş ictimai-zəruri əməkdir. Deməli, əmtəənin iki xassəsi onun istehlak dəyəri və dəyəridir. Əmtəənin ikili xassəsi isə əməyin ikili xarakterdə olmasından irəli gəlir. Əmtəəni yaradan əmək konkret əməkdən (bu istehlak dəyərini yaradır) və mücərrəd əməkdən (bu əməyin dəyərini yaradır) ibarətdir. Bütün əmtəələr dəyərə malikdir və onların mübadiləsi əslində dəyərlərin mübadiləsidir. Onların dəyərləri bərabər olmalıdır ki, mübadilə oluna bilsinlər. Bu bir qanundur – dəyər qanunu. Bu qanun tələb edir ki, əmtəələrin istehsalı da, mübadiləsi də onların istehsalına sərf edilən ictimai-zəruri əməyə uyğun olsun.}

_Pulun_meydana_gəlməsi_və_mahiyyəti_.

_{Əmtəələrin mübadiləsi icmalar arasında baş vermişdir. Ancaq, bu zaman hamı tərəfindən qəbul edilmiş bir ekvivalent yox idi. Buna görə də faydalı bir məhsulun digərinə mübadiləsi təsadüfi və bəsit formada baş verirdi. Tədricən istehsal olunan əmtəələrin növləri və miqdarı getdikcə artır. Bir əmtəə daha çox əmtəə ilə mübadilə oluna bilərdi. Ancaq, çətinlik yaranır. Birinə taxıl lazımdır, digərinə kətan və beləliklə mübadilə baş vermir.}

_Tədricən_böyük_regionlarda_,_bazarlarda_ümumi_ekvivalent_meydana_gəlir_._Bu_başqa_{əmtəələrlə}_mübadilə_oluna_bilən_,_çox_satıla_bilən_əmtəə_ola_bilərdi_._Məsələn_,_yunanlarda_və_{ərəblərdə}_bu_mal_-_qara_olub_,_slavyanlarda_–_xəz_-_dəri_._Ticarət_genişlənib_beynəlxalq_miqyas_aldıqca_regional_və_yerli_{ekvivalentlər}_rol_oynaya_bilmir_._Nəticədə_bütün_xalqların_qəbul_etdiyi_ən_ümumi_ekvivalent_meydana_gəlir_._Bu_,_puldur_._Pul_üçün_yararlı_metal_qızıl_seçilir_._Qızıl_parlaq_,_az_tapılan_,_asan_parçalanan_,_xarab_olmayan_,_təmiz₍_saf₎_halda_mövcud_olduğuna_görə_pul_rolunu_oynaya_bilmişdir_.

_{Pul – xüsusi əmtəə olub, ümumi ekvivalent rolunu oynayır. Əvvəl külçə halında olan qızıl, hər dəfə çəkilməsin deyə, xüsusi formada kəsilir, üzərində əyar və möhür olur. Bu, sikkə adlanır (manat). Qızıl sikkələr işləndikcə çəkisini itirir. Buna görə də dövlət onu daha az qiymətli olan gümüş və mis pullarla əvəz edir. Sonradan metal pullar kağız pullarla əvəz olunur. Kağız pullarla yanaşı kredit pulları: veksel, banknot və s. buraxılır.}

_{Pul bütün əmtəələrin dəyərinin ölçüsü funksiyasını yerinə yetirir və dəyərin ölçüsü olur. Pul bundan başqa tədavül vasitəsi, tədiyyə vasitəsi, yığım vasitəsi və dünya pulu kimi funksiyaları da yerinə yetirir. Bunların haqqında başqa bir mövzuda danışılacaq.}

_{§3. Bazar iqtisadiyyatı: mahiyyəti, əsas cəhətləri, obyekt}

_və_subyektləri_.

_Bazar_{iqtisadiyyatı}_ictimai_istehsalın_təşkilinin_eli_bir_formasıdır_ki_,_istehsalçı_və_{istehlakçılar}_ictimai_əmək_bölgüsü_sistemində_fəaliyyət_göstərir_,_bir_-_biri_üçün_işləyir_,_öz_iqtisadi_{mənafelərini}_{reallaşdırmaq}_üçün_alqı_-_satqı_əlaqəsinə_girirlər_._Onların_{fəaliyyətləri}_mənfəətin_əldə_olunmasına_{yönəldilmişdir}_mənfəət_əldə_etmək_bu_iqtisadi_sistemdə_başlıca_məqsəddir_.

_Bazar_{iqtisadiyyatı}_xüsusi_{münasibətlər}_sistemi_olub_,_öz_qanunları_ilə_{tənzimlənir}_,_onun_öz_mexanizmi_vardır_.

_Bazar_{iqtisadiyyatının}_nəzəri_əsasları_klassik_siyasi_iqtisadın_baniləri_U_._Petti_,_A_._Smit_,_D_._Rikardo_,_K_._Marks_,_C_._S_._Mill_və_s_._{tərəfindən}_{yaradılmış}_və_müasir_iqtisadi_məktəblər_{tərəfindən}_daha_da_inkişaf_etdirilir_._Bazar_{iqtisadiyyatının}_mahiyyətini_başa_düşmək_üçün_{aşağıdakı}_cəhətlər_əsas_{götürülməlidir}_._Bu_sistemdə_{: 1.}_Xüsusi_{mülkiyyətin}_{üstünlüyü}_{şəraitində}_müxtəlif_mülkiyyət_formaları_mövcud_olub_reallaşır_{; 2.}_İqtisadi_{əlahiddələşmə}_və_xüsusi_sahibkarlıq_fəaliyyəti_{; 3.}_İqtisadi_azadlıq_,_sərbəst_{təsərrüfat}_fəaliyyəti_,_{iqtisadiyyatın}_{demokratikləşdirilməsi}_{; 4.}_{Qiymətlərin}_sərbəst_müəyyən_edilməsi_və_bazar_{qiymətlərinin}_əsas_informasiya_vasitəsi_olması_{; 5.}_İqtisadi_{mənafelərin}_və_rəqabətin_təkanverici_«_mühərrik_»_rolunu_oynaması_{; 6.}_Bazar_{münasibətləri}_,_istehsalçı_və_istehlakçı_{əlaqələrinin}_sabit_xarakterdə_olması_{; 7.}_Bazarda_əmtəə_və_xidmət_bolluğunun_olması_və_keyfiyyətə_tələbatın_artması_{; 8.}_Tələb_və_təklif_mexanizminin_daim_{fəaliyyətdə}_olması_{; 9.}_Pul_{münasibətlərinin}_həlledici_rola_malik_olması_{; 10.}_{İqtisadiyyatın}_«_açıq_»_xarakterdə_olması_və_iqtisadi_{əlaqələrin}_geniş_{beynəlmiləl}_miqyas_alması_{; 11.}_İstehsalın_əsas_məqsədinin_yüksək_mənfəət_əldə_etmək_olmasıdır_._Bazar_{iqtisadiyyatının}_əsas_{əlamətləri}_,_müsbət_və_mənfi_{tərəflərini}_{aşağıdakı}_sxemin_köməyilə_başa_düşmək_olar_.

_{Əsas əlamətləri}	_{İqtisadiyyatın əsası-resurslar üzərində xüsusi mülkiyyət.} _{Sahibkarlığın}_azadlığı_və_maddi_{məsuliyyəti}_. _İqtisadi_{partnyorların}_azad_seçilməsi_. _{İqtisadi əlaqə iştirakçıların şəxsi mənafeləri.} _{Bazar mexanizmləri ilə iqtisadiyyatın özünü tənzimi.} _{Dövlətin iqtisadiyyata münimum müdaxiləsi.}
_{Əsas müsbət} _cəhətləri	_{Yüksək təşəbbüskarlığı və səmərəliyi stimulaşdırmaq.} _{Qeyri səmərəli istehsalı aradan çıxartmaq.} _{Əməyin nəticələrinə görə gəlirlərin bölgüsü.} _{İstehlakçılara daha çox hüquq və imkanlar verilməsi.} _{Çoxlu idarəetmə aparatı tələb etmir.}
_{Əsas mənfi} _cəhətləri	_{Cəmiyyətdə}_qeyri_-_{bərabərliyi}_{sürətləndirir}_. _{İqtisadiyyatda}_çoxlu_qeyri_–_sabitlik_yaradır_. _Cəmiyyətə_zəruri_olan_,_lakin_qeyri_-_rentabelli_nemətlərə_laqeyiddir_. _Biznesin_insanlara_və_təbiətə_verəcək_zərərə_biganədir_.

_{Bu iqtisadi sistemdə dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsi məhduddur.}

_{Bütün bu cəhətlər əsas etibarilə xalis bazar iqtisadiyyatını səciyyələndirir və azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı üçün xarakterikdir. Lakin müasir bazar iqtisadiyyatı üçün, deyilənlərlə yanaşı, digər cəhətlər də səciyyəvidir. Bunlara aiddir: 1. Dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin nisbətən geniş olması; 2. İqtisadiyyatın sosial yönümünün genişlənməsi; 3. İstehsalın təşkilinin korporativ formasının üstünlük təşkil etməsi və buna görə də azad rəqabət mühitinin zəifləməsi; 4. Beynəlxalq bazar münasibətlərinin daha böyük miqyasda olması və transmilli korporasiyaların güclü mövqeyə malik olması. Göründüyü kimi, bazar iqtisadiyyatı mürəkkəb, çoxcəhətli münasibətlər sistemini özündə ehtiva edir (birləşdirir).}

_{Bazar iqtisadiyyatının obyektləri və subyektləri vardır. Bazar iqtisadiyyatının obyektləri: şirkətlər, firmalar, birliklər, konsernlər, korporasiyalar, fermer təsərrüfatları və s. Bazar iqtisadiyyatının subyektləri: sahibkarlar, biznesmenlər, kommersantlar, muzdlu işçilər, istehlakçılar.}

_{Bazar təsərrüfatının subyektlərini üç qrupa bölürlər: 1. Ev təsərrüfatı; 2. Sahibkarlar (biznes) və 3. Hökumət. Beynəlxalq bazar münasibətləri şəraitində başqa bir subyekt sərhəddən kənarda olanlardır.}

_{Ev təsərrüfatı – iqtisadiyyatın istehlak sferasında fəaliyyət göstərən əsas struktur vahididir. Bu bir və daha çox adamdan ibarət ola bilər. İstehsal olunmuş maddi nemətlər və xidmətlər ev təsərrüfatlarında istehlak olunur. Ev təsərrüfatları bazar təsərrüfatında istehsal amillərinin mülkiyyətçisi və əsas təqdim edicisidir. İstehsal amillərinin satışından alınan pullar istehlak tələbatlarının ödənilməsinə sərf olunur.}

_{Biznes (sahibkarlıq) – bu gəlir (mənfəət) götürmək məqsədilə fəaliyyət göstərən işgüzar müəssisədir. Bu fəaliyyət özünün, yaxud kənardan alınmış kapital qoymaqla baş verir. Burada alınmış gəlir yalnız şəxsi istehlaka deyil, istehsal fəaliyyətinin genişləndirilməsinə də sərf olunur. Biznes bazar təsərrüfatında əmtəə və xidmətləri təklif edən fəaliyyətdir.}

_{Hökumət – müxtəlif büdcə təşkilatlarını təmsil edir, məqsədləri mənfəət götürmək deyil, dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləmə funksiyasını reallaşdırmaqdır.}

_Eyni_bir_şəxs_ev_{təsərrüfatını}_,_biznesi_və_hökuməti_təmsil_edə_bilər_._Dövlət_qulluğunda_muzdla_{işləyərək}_eyni_vaxtda_qiymətli_kağızlara_sahib_olmaqla_biznesi_təmsil_edir_;_öz_gəlirini_istehlak_şeylərinin_alınmasına_sərf_etməklə_həmin_şəxs_ev_{təsərrüfatının}_üzvünü_təmsil_edir_._Bütün_subyektlər_bazar_{təsərrüfatının}_{iştirakçılarıdır}_._Və_bazar_qanunlarına_uyğun_olaraq_fəaliyyət_{göstərirlər}_.
_{§4. Bazar iqtisadiyyatının qanunları, tipləri və modelləri.}
_{Bazar iqtisadiyyatı tam bir sistemdir və onu tənzim edən qanunlara tabedir. Bu qanunların bir çoxu ümumiyyətlə iqtisadi sistemlərə aid edilə bilər. Aşağıdakı qanunlar bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyət göstərirlər və onların fəaliyyəti nəzərə alınmalıdır.}

_1._İctimai_əmək_bölgüsü_qanunu_{; 2.}_{Tələbatların}_artması_qanunu_{; 3.}_İctimai_əmək_{məhsuldarlığının}_artması_qanunu_{; 4.}_Proporsional_inkişaf_qanunu_{; 5.}_Kapital_yığımı_qanunu_{; 6.}_Mənfəət_qanunu_{; 7.}_Orta_mənfəət_qanunu_{; 8.}_Rəqabət_qanunu_{; 9.}_Dəyər_qanunu_{; 10.}_Pul_tədavülü_qanunu_{; 11.}_Tələb_qanunu_{; 12.}_Təklif_qanunu_{; 13.}_Dəyər_qanunu_{; 14.}_{Qiymətlərin}_tarazlığı_qanunu_və_s_.

_İqtisadi_qanunlar_çoxdur_və_bu_siyahını_davam_etdirmək_olar_._Bu_sırada_istehsal_,_bölgü_,_mübadilə_və_istehlak_{fazalarının}_hər_birinin_özünə_xas_olan_qanunları_da_göstərmək_olar_._Bu_qanunların_hər_biri_haqqında_yeri_gəldikcə_ətraflı_şərh_{veriləcəkdir}_._Ancaq_bunu_bilmək_lazımdır_ki_,_bu_qanunlar_{qarşılıqlı}_əlaqədə_fəaliyyət_{göstərirlər}_.

_Bazar_{iqtisadiyyatının}_müxtəlif_tipləri_və_modelləri_vardır_._Bazar_{iqtisadiyyatının}_mahiyyəti_{dəyişməsə}_də_onun_məzmununda_müəyyən_{dəyişikliklərin}_olması_{nəticəsində}_ciddi_fərqlər_yaranır_və_bu_da_bazar_{iqtisadiyyatının}_müxtəlif_tiplərinin_olması_fikrini_{söyləməyə}_əsas_verir_._{Aşağıdakı}_tipləri_göstərmək_olar_:

_{Azad sahibkarlığa və azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı;}
_{Azad rəqabətə və inhisara əsaslanan bazar iqtisadiyyatı;}
_{Qarışıq bazar iqtisadiyyatı, yaxud azad rəqabət mexanizminə, inhisar mexanizminə və dövlət tənzimi mexanizminə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı.}

_{Azad rəqabətə və azad sahibkarlığa əsaslanan bazar iqtisadiyyatını xalis bazar iqtisadiyyatı kimi səciyyələndirmək olar. Bu tip xalis bazar mexanizmi ilə tənzimlənir və XVIII əsr və XIX əsrin sonuncu rübünə qədər olan bir dövrü əhatə edir.}

_{Azad rəqabətə və inhisara əsaslanan bazar iqtisadiyyatı XIX əsrin sonlarından XX əsrin 30-40-cı illərini əhatə edən bir dövrdə olmuşdur. Bu XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq iqtisadiyyatda inhisar hökmranlığının yaranması ilə bağlıdır. Bu zaman iqtisadiyyat azad rəqabət və inhisar mexanizmilə tənzim olunurdu. İnhisarçılıq bazar mexanizminin fəaliyyətini məhdudlaşdırırdı.}

_{Qarışıq bazar iqtisadiyyatı, yaxud azad rəqabət mexanizminə, inhisar mexanizminə və dövlət tənzimi mexanizminə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı XX əsrin 30-40-cı illərindən etibarən dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində formalaşmış iqtisadi sistemdir.}

_{Artıq XX əsrin 30-40-cı illərindən etibarən azad rəqabətə və inhisara əsaslanan bazar iqtisadiyyatına dövlət tənzimi mexanizminin müdaxiləsi baş verir. Bu proses əsasən 1929-1933-cü il böhranından sonra güclənir və dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsi müntəzəm xarakter alır.}

_{Müasir dünyada hakim olan bazar iqtisadiyyatı tipi məhz qarışıq bazar iqtisadiyyatı tipidir. Və bu tipin müxtəlif modelləri mövcuddur. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrindəki bazar iqtisadiyyatı sonuncu tipin müxtəlif modelləridir və onlar hər bir konkret ölkənin spesiyik xüsusiyyətləri, adət-ənənələri, coğrafi mövqeyi və iqtisadi ehtiyatların (təbii resurslar) miqdarı və inkişaf səviyyələrinə uyğun olaraq fərqlənirlər.}

_{Mövcud ədəbiyyatda bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin modellərini öz məzmununa (mahiyyətinə) görə iki növə ayırırlar – liberal və sosial yönümlü. Bu növlərə daxil olanlar da bir-birindən müəyyən cəhətlərinə görə fərqlənirlər.}

_{Amerika (ABŞ) modeli. Bu liberal bazar iqtisadiyyatı modelidir. Onun əsas xüsusiyyətləri:}

_{Dövlət mülkiyyəti az xüsusi çəkiyə malikdir və dövlətin iqtisadiyyatı tənzim etməsi çox azdır.}
_{Sahibkarlığın inkişafına şərait yaradılır. Xüsusilə də kiçik sahibkarlığın. Kiçik sahibkarlıq yeni iş yerlərinin açılmasına kömək edir. Xırda sahibkarlıq 80-ci illərdə hər il 80 % yeni iş yerini təmin etmişdir.}
_{Varlılarla yoxsullar arasında fərq çox böyükdür.}

_{Yapon modeli – bu model daha spesifikdir. Burada resursların əsas hissəsi «dinc məqsədlər» üçün, sənayenin iqtisadi artımına yönəldilir. Hərbi xərclər çox azdır. Bu ölkədə Amerika və Qərbi Avropa ölkələrinin patentləri və lisenziyaları azad surətdə əldə edilə bilir.}

_{İş qüvvəsi nisbətən ucuzdur. Xammal və yanacağı ucuz qiymətə xarici bazardan alırlar.}

_{Milli iqtisadiyyata dövlət qayğısı yüksəkdir, iqtisadiyyatın əsas sahələri dövlətin yardımı ilə inkişaf etdirilir. İqtisadiyyat dinamik inkişaf edir.}

_{50-ci illərdən başlayaraq iqtisadiyyat planlaşdırılır. Bunlar beş illik planlardır. İqtisadiyyatda möcüzələr baş verir. Firmanın işçiləri idarəetməyə cəlb olunur, fəhlələrə ömürlük haqq təyin olunur. Burada ümumi mənafe hamının işidir. Əmək haqlarında az fərq vardır. Dövlət sosial bərabərsizliyə qarşı mübarizə aparır. Bu model sosial yönümlüdür. Vətəndaşların xəstəlik və işçsizlik hallarında sosial hüquqları qorunur.}

_{Alman modeli. Bu da sosial yönümlü modeldir. Modelin ideoloqu Lyudviq Erxarddır. Modelin aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:}

_{İqtisadiyyata dövlət güclü təsir göstərir, başlıca olaraq sosial sahəyə. Burada tibbi xidmət və təhsil pulsuzdur.}
_{70-ci illərdən başlayaraq makroiqtisadi göstəricilər planlaşdırılır.}
_{Mərkəzi bank tam müstəqildir və bankların rolu böyükdür.}
_{Əmək haqlarının səviyyəsində fərq azdır.}

_{Fransa modeli. Bu Amerika modeli ilə Alman modelinin arasındadır. İqtisadiyyat dövlət tərəfindən yüksək dərəcədə tənzimlənir. 1947-ci ildən iqtisadiyyat planlaşdırılır. Dövlətin özü sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olur və kapital yığımı prosesinə müdaxilə edir.}

_{İsveç modeli. Bu sosial istiqamətli modeldir. Bərabərsizlik azaldılma obyektidir, az təminatlı təbəqələr üzərində güclü himayədarlıq var. Həyat səviyyəsi yüksəkdir. Son 110 ildən çoxdur ki, ÜMM orta hesabla ildə 2,5 % artmaqda davam edir. İşsizlərin sayı 2 %-dən çox olmur. İqtisadiyyatın dövlət bölməsi güclüdür və xidmətlərin bir çoxu pulsuzdur. Dövlət qiymətlərin tənzimlənməsinə xüsusi fikir verir.}

_{Cənubi Koreya modeli. Dövlətin iqtisadi tənzimləmə fəaliyyəti güclüdür. Planlaşdırmadan istifadə olunur. 1962-ci ildən 5 illik planlar tərtib olunur. İnvestisiya layihələri hazırlanır, büdcə vəsaitindən istifadə olunur. Maliyyə-kredit sferası uzun müddət dövlət inhisarında olmuşdur. 80-ci illərin birinci yarısından xüsusi maliyyə-kredit təşkilatları fəaliyyətə başlamışdır. Xarici iqtisadi fəaliyyət dövlət tərəfindən tənzimlənir, ixrac stimullaşdırılır, idxal məhdudlaşdırılır. Bu isə milli iqtisadiyyatın inkişafına təsir göstərmişdir. İxraca xüsusi nəzarət olunur.}

_{Çin Xalq Respublikasında planlı iqtisadiyyatla yanaşı əmtəə-pul münasibətlərindən də istifadə olunur. Mikroiqtisadi sferada bazara geniş meydan verilir, xüsusi sahibkarlığa şərait yaradılır. Burada «Sosialist planlı əmtəə iqtisadiyyatı» modelinə üstünlük verilir.}

_{Bu modelləri öyrənməkdə əsas məqsəd Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modeli seçilərkən onlardan ən yaxşısına istiqamət götürmək mümkün olsun. Azərbaycan üçün məqbul sayıla bilən model «tənzim olunan sosial bazar iqtisadiyyatı modeli» ola bilər.}
_{5. İnzibati-amirlik sistemindən (planlı iqtisadiyyatdan) bazar}

_{iqtisadiyyatına keçidin zəruriliyi və yolları. «Şok terapiyası».}

_Azərbaycan_bazar_{iqtisadiyyatına}_keçid_yollarında_.
_{SSRİ dağıldıqdan sonra müstəqillik əldə etmiş gənc, müstəqil dövlətlər hansı iqtisadi sistemə keçmək yolunu seçməli idi. Artıq 70 il mövcud olmuş sovet iqtisadi sistemi dağılmışdır (ədəbiyyatda bu inzibati-amirlik sistemi kimi, mərkəzdən planlı idarə olunan iqtisadi sistem və s. kimi adlandırılır) və Azərbaycan da daxil olmaqla, bütün postsovet respublikaları bazar iqtisadiyyatına – kapitalizmə keçmək yolunu seçdilər. Bu aşağıdakı səbəblərlə bağlıdır:}

_-_Bazar_{iqtisadiyyatı}_hakim_bir_{təsərrüfat}_forması_kimi_bir_neçə_yüz_il_ərzində_fəaliyyət_göstərmiş_və_dünyanın_ən_inkişaf_etmiş_ölkələri_bu_iqtisadi_sistem_sayəsində_belə_bir_{yüksəkliyə}_qalxmışlar_._Gənc_dövlətlər_də_bunu_nəzərə_alıblar_.

_{- Dağılmış iqtisadi sistemi bərpa etmək qeyri-mümkündür və məqsədəuyğun deyildir. Bazar iqtisadi sistemindən qeyri bir mütərəqqi iqtisadi sistem yox idi ki, ona istiqamət götürülsün. Gənc milli dövlətlər bazar münasibətləri yolu ilə gedən ölkələrin əhatəsində idi. Onlarla iqtisadi münasibətlərə girmək, təcrübələrindən, iqtisadi imkanlarından və yardımlarından istifadə etmək, böyük dövlətlərdən siyasi və iqtisadi dəstək almaq üçün bu yolla getmək lazım idi. Bu zərurət oldu.}

_Ancaq_bazar_{iqtisadiyyatı}_yolu_ilə_getmək_asan_iş_deyildir_._Bu_bir_-_birinə_əks_olan_bir_sistemdən_tamamilə_başqa_sistemə_keçmək_deməkdir_və_bunun_üçün_siyasi_iradə_,_vaxt_,_təcrübə_,_böyük_miqyaslı_islahatlar_və_küllü_miqdarda_vəsait_lazımdır_.

_Azərbaycan_siyasi_{müstəqillik}_əldə_etdikdən_sonra_bazar_{iqtisadiyyatına}_keçmək_yolunu_tutdu_və_ardıcıl_tədbirlər_həyata_keçirməyə_başladı_._Bu_keçid_üçün_ilk_növbədə_hüquqi_əsas_{yaradılmalıdır}_._Elə_bir_əsas_olmalıdır_ki_,_bazar_{iqtisadiyyatına}_keçmək_üçün_lazımi_addımlar_atmağa_icazə_versin_,_görülən_işlərin_hüquqi_təminatı_olsun_.

_{Bunun ardınca lazımi islahatlar həyata keçirilməlidir. Bu islahatlar bilavasitə bazar iqtisadiyyatına keçmək üçün zəruri olan mülkiyyət bazasının yaradılmasını təmin etməlidir. Bu isə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi yolu ilə mümkündür. Özəlləşdirmə yolu ilə müxtəlif mülkiyyət formaları və onların da əsasında müxtəlif təsərrüfat formalarının yaradılması mümkün olur. Müxtəlif mülkiyyət formaları əsasında bazar iqtisadiyyatının ayrılmaz tərkib hissəsi olan sahibkarlığın müxtəlif istiqamətləri yaranır: xüsusi sahibkarlıq, fərdi sahibkarlıq, kollektiv sahibkarlıq, dövlət sahibkarlığı və s. Özəlləşdirmə nəticəsində mülkiyyət üzərində dövlət inhisarı ləğv edilir. Azad sahibkarlığın maddi zəmini yaranır. Çoxsaylı sahibkarların fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə azad rəqabət üçün əlverişli imkan yaranır. Azad sahibkarlıq və azad rəqabət mühiti elə bazar iqtisadiyyatı mühitidir.}

_{Mülkiyyətin özəlləşdirilməsi ilə yanaşı maliyyə-bank sahəsində islahatlar aparılmalı, milli pul vahidi dövriyyəyə buraxılmalı, onun valyuta kimi hərəkəti təmin olunmalıdır. Ölkənin bank sistemi formalaşdırılmalıdır.}

_{Ölkənin müxtəlif növ bazarlarının yaranıb fəaliyyət göstərməsi təmin edilməli və qiymətlər liberallaşdırılmalıdır.}

_{Bütün bunlar olduğu şəraitdə ölkənin bazar iqtisadiyyatı yolu ilə getdiyi fikrini söyləmək olar. Hazırda deyə bilərik ki, Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına keçmək üçün lazım olan hər cür şərait yaradılıb və iqtisadiyyat bazar münasibətləri əsasında formalaşır.}

_{Müasir bazar iqtisadiyyatı tənzim olunan bir sistemdir. Buna görə də Azərbaycanın bazar istiqamətli, sosial yönümlü iqtisadiyyatı da dövlət tərəfindən tənzim olunmalıdır. Dövlətin köməkliyi ilə yeni iqtisadi sistemə xas olan təşkilati-idarəetmə strukturları da formalaşdırılmalıdır.}

_{Bazar iqtisadiyyatına keçməyin iki əsas yolu vardır: tədrici keçid və sıçrayışlı keçid. Tədrici keçid normal keçid prosesidir. İkinciyə misal olaraq Rusiyada tətbiqinə cəhd göstərilən «şok terapiyası» adlanan yoldur. Bu, qüsurlu yoldur və yenicə müstəqillik əldə etmiş, yeni iqtisadi sistemə keçməyə istiqamət götürmüş ölkələr üçün məqbul sayıla bilməz.}

_{Bazar iqtisadiyyatına keçməyin ən başlıca şərtlərindən biri də ölkədə siyasi sabitliyin olmasıdır.}

_{BÖLMƏ 2. MİKROİQTİSADİYYAT}

_{Y Fəsil}

_{MİKROİQTİSADİYYAT VƏ ONUN TƏŞKİLİ FORMALARI}
_{1. Mikroiqtisadiyyat: məzmunu, strukturu, təşkili formaları. Cəmiyyətin həyatında mikroiqtisadiyyatın rolu.}

_2._Sahibkarlıq_fəaliyyəti_:_{mikroiqtisadi}_sahədə_istehsal_,_bölgü_,_mübadilə_və_istehlak_.

_{3. Mikroiqtisadi səviyyədə əmək bölgüsü və bazar strukturunun formalaşması.}

_{4. Mikroiqtisadi səviyyədə infrastrukturun yaranması.}
_{§1. Mikroiqtisadiyyat: məzmunu, strukturu, təşkili formaları.}

_{Cəmiyyətin həyatında mikroiqtisadiyyatın rolu}
_{İqtisadiyyat kursunun 2-ci və ən mürəkkəb bölməsi «Mikroiqtisadiyyat»dır. İqtisadiyyatın bu bölməsində cəmiyyət üçün lazım olan maddi həyat nemətləri və xidmətlər istehsal edilir. Hər bir ölkənin müasir təsərrüfatı özünün ictimailəşmə səviyyəsinə görə müxtəlif olur. Mikroiqtisadiyyat iqtisadiyyatın ən aşağı pilləsidir, ilkin qatıdır.}

_{Mikroiqtisadiyyat (yunanca mikros – kiçik deməkdir) – vahid xalq təsərrüfatının bir hissəsidir. Bütün istehsal amillərinə sahib olan xüsusi mülkiyyətçilər və maddi nemətlərin və xidmətlərin istehsalçıları mikroiqtisadiyyat bölməsinə daxildirlər. İqtisadiyyatla məşğul olan təsərrüfatçı subyektlərin əksəriyyəti bu sahədə fəaliyyət göstərirlər. Onlar bu və digər formada maddi nemətlərin və xidmətlərin ilkin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı prosesində iştirak edirlər. Milli sərvət, milli məhsul mikroiqtisadiyyatda yaranır.}

_{Mikroiqtisadiyyat kapitalizmin azad rəqabətə, azad sahibkarlığa əsaslandığı dövründə, yəni klassik kapitalizm şəraitində sürətlə inkişaf edib formalaşmışdır. Xüsusi kapitalist müəssisələri, bazarın müxtəlif növləri, istehsal və bazar infrastrukturları mikroiqtisadi səviyyədə yaranıb fəaliyyət göstərir. Son iki əsr ərzində mikroiqtisadiyyatda böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklər birincisi, istehsalın maddi amilinin mülkiyyətçisi olan sahibkarların tərkibində; ikincisi, təsərrüfatın formasında; üçüncüsü də milli istehsalın tərkibində baş vermişdir. Başlıca dəyişiklik onun quruluşunda olmuşdur. Bu dəyişiklikləri ilk növbədə bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrin timsalında aydın görmək olar.}

_{1. Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatı ilkin dövrlərdə təkbaşına fəaliyyət göstərən sahibkarların müstəqil təsərrüfatlarından ibarət idi. Onların əksəriyyəti kənd yerlərində fəaliyyət göstərirdi. Tədriclə bu yerlərdə böyük dəyişikliklər baş verir. Məsələn, əgər ABŞ-da 1890-cı ildə 80 % amerikalı, azad mülkiyyətçilər öz sahələrində, özləri üçün işləyirdisə, hazırda onlar cəmi 10 % təşkil edir.}

_{2. Kiçik təsərrüfatlar bir neçə dəfə iqtisadiyyatda öz yerlərini (təsərrüfat formalarını) dəyişmiş və daha geniş sahələrə yayılmışdır. Bu istehsalın bir mərhələsindən digərinə keçidlə baş vermişdir. Belə ki, sənayeləşməyə qədərki dövrdə kiçik azad mülkiyyətçilər kənd yerlərində və sənətkarlıq istehsalında çoxluq təşkil edirdilərsə, industrial epoxanın (sənaye epoxası) başlanğıcında daha çox sənaye müəssisələri yaranır və üstünlük təşkil edir. Postindustrial cəmiyyətdə xidmət sferası üstünlük təşkil edir.}

_{3. Qərb ölkələrinin müasir iqtisadiyyatlarında xüsusi mənimsəmə forması kimi kiçik təsərrüfatlar üstünlük təşkil edir. Bunlara aiddir: çoxsaylı kənd təsərrüfatı fermaları, saysız-hesabsız ailə köşkləri, restoranlar, motellər, apteklər, kinoteatrlar (yedəkli). ABŞ-da 80-ci illərin ortalarından kiçik istehsala xüsusi partnyorluq kapitalı və böyük olmayan səhmdar cəmiyyətləri də daxil edirdilər ki, onların illik istehsal etdikləri məhsulun dəyəri 100 min dollardan az idi. Burada iş qüvvəsinin 1/3-dən istifadə olunurdu. Ölkə ailələrinin 1/5-i kiçik müəssisələrlə bağlı idi.}

_{Kiçik təsərrüfatlar İngiltərədə də möhkəm mövqeyə malikdir. Burada 80-ci illərin əvvəlinə 100 min böyük olmayan firma və 230 min pərakəndə ticarət müəssisəsi vardı. Hər on işləyəndən birinin öz firması var. Bu kiçik müəssisələr bütün iş yerlərinin 1/4-i təmin edir. Ümumi Milli Məhsulun 1/5-i onların payına düşür.}

_{Azərbaycanda mikroiqtisadiyyatın vəziyyəti. Keçid dövrü şəraitində kiçik müəssisələr və kooperativlər iqtisadiyyatda mühüm yer tuturlar.}

_Bu_barədə_{aşağıdakı}_cədvəldən_məlumat_almaq_olar^¹_.

_İllər	_Kiçik_müəssisə_və_{kooperativlərin}_sayı	_Onlarda_{işləyənlərin}_sayı
₂₀₀₀	₂₄₇₃₁	₁₂₅₈₀₄
₂₀₀₁	₂₅₁₂₁	₁₁₈₇₁₄
₂₀₀₂	₂₄₇₂₁	₁₂₅₈₀₄
₂₀₀₃	₂₁₁₇₈	₁₈₇₅₂₁
₂₀₀₄	₁₉₄₆₂	₁₃₅₈₃₁
₂₀₀₆	₁₂₂₃₂	₉₀₁₃₁

_{4. Ölkənin bütün məcmu təsərrüfatı həcmcə iki hissəyə ayrılır. Bu ABŞ-da daha aydın görünür. Burada korporasiylar bütün fərdi firmalardan orta hesabla 50 dəfədən çox məhsul satır. 800 aparıcı firmanın istehsalda, nəqliyyatda, kommunal xidmətdə və ticarətdə istifadə etdiyi adamların sayı 15 milyon kiçik bizneslə məşğul olan təsərrüfatların istifadə etdiyi qədərdir. ABŞ-da bütün sahibkarların 80 %-i kiçik və orta sahibkarlardan ibarətdir, ancaq onlar ÜDM-in 20 %-ni istehsal edirlər. 20 % təşkil edən iri korporasiyalar ÜDM-in 80 %-ni istehsal edir. Kiçik müəssisələrdə əmək məhsuldarlığı aşağıdır.}

_{Kiçik müəssisələr əsasən yaşamaq üçün daha çox səy göstərirlər. Onların çoxu rəqabətə tab gətirməyərək bağlanır. Ancaq onların yenilərinin yaranması da çox tez baş verir. 1987-ci il məlumatına görə İngiltərədə kiçik müəssisələrin həftəlik artımı 500 olmuşdur. Deməli, bütövlükdə mikrosahibkarlıq forması daha davamlıdır.}

_{Mikroiqtisadi təsərrüfatların möhkəmliyinin (davamlığının) mühüm səbəbləri:}

_{Onların çevik olması – istehlakçıların tələbinə tez uyğunlaşması;}
_{Bazarın kiçik əməliyyatlarına xidmət etməyin zəruriliyi. Misal olaraq alıcıların standart olmayan paltara, ayaqqabıya tələbatını ödəmək, təmir işləri (saat, ayaqqabı, avtomobil), şəxsi xidmət göstərmək (ailə həkimi, ailə vəkili, yerli bərbər), həddən çox bahalı əmtəələr mağazası vasitəsilə yüksək gəlirli insanlara xidmət göstərmək (təmtəraqlı (zəngin) yaxtalar, yüksək keyfiyyətli idman avtomobilləri və s.).}
_{Böyük yığma zavodlar üçün standart komplekslərin hazırlanması üzrə dar ixtisaslaşmış istehsallar; böyük kompaniyaların məhsullarının satışı (televizor, soyuducu, paltaryuyan maşınlar) ilə məşğul olma.}
_{Müasir mikroprosessor texnikasının istifadəsi bu kiçik müəssisələrdə böyük iqtisadi səmərə verir.}
_{Dövlətin kiçik biznesə yardımı (maliyyə, güzəştli vergi, elmi məsləhətlər vermək).}

_{Mikroiqtisadiyyatın dayanıqlı komponentlərindən biri də ev təsərrüfatıdır. Bu təsərrüfatı ailə aparır, yəni qarşılıqlı əlaqədə olan, bir-birinə kömək duran ailə üzvləri. Ailə təsərrüfatı ilk növbədə onun mövcudluğunun maddi əsasını təşkil edir və ailə üzvlərinin fərdi və kollektiv tələbatlarını ödəmək üçün lazım olan nemətlərin təkrar istehsalını həyata keçirir. Ailə cəmiyyətin ilkin özəyidir. Ailələr mikroiqtisadi səviyyədə firmalarla əlaqədə olur, bu iqtisadi əlaqədir və tsiklik axın şəklində qurulmuşdur.}

_{Tsiklik axın – bu istehsal amillərinin, əmtəə və xidmətlərin əsas təsərrüfat subyektləri arasında baş verən dairəvi hərəkətdir. Bu subyektlərin hər biri digərindən müəyyən asılılığa malikdir və digəri ilə iqtisadi əlaqəni qaydaya salır. Belə ki, ev təsərrüfatı istehsal resurslarına malikdir. Bir ailə istehsalın əşya amilinə malikdir – torpağa və kapitala. Digər ailə isə iş qüvvəsinə malikdir. İstehsalın bütün bu amilləri resurs bazarı vasitəsilə (tərpənməz əmlak bazarı, borc kapitalı bazarı və s.) müəssisənin əlinə keçir.}

_{Digər tərəfdən müəssisə istehsal amillərinin qiymətinə uyğun olaraq onların sahiblərinə pul ödəyir. Bu pul ailənin gəlirini təşkil edir. Bu pula ailə istehlak şeyləri bazarından və xidmətlər bazarından lazım olan nemətləri əldə edir. Faydalı məhsulların satışından əldə olunan pul firmaya qayıdır. Tsiklik hərəkət bu qayda üzrə təkrar olunur. Bütün bunlar mikroiqtisadiyyatın dayanıqlığını təmin edir.}

_{Yuxarıda təsvir olunan resursların, məhsulların və gəlirlərin dövriyyəsi modeli aşağıdakıları göstərir. Birincisi, mikroiqtisadiyyat qapalı sistem kimi fəaliyyət göstərə bilər. İkincisi, bu sistemin dövlət tərəfindən idarəedici təsirə ehtiyacı yoxdur. Üçüncüsü, onun özünü tənzimləməsinin əsası kimi bazar çıxış edir.}

_{Mikroiqtisadiyyatın bütün bu xarakterik cəhətləri sahibkarlıq və biznesin inkişafı üçün əlverişli xarici mühit yaradır.}

_{Mikroiqtisadiyyatın strukturlarında təsərrüfatla məşğul olan ailələrin rolu həddindən artıq böyükdür. Dövlət ev təsərrüfatı adlanan bu sahəyə ciddi fikir verməli və onların inkişafına hərtərəfli yardım etməlidir.}

_{Ailələrin iqtisadiyyatı nə qədər möhkəm olarsa, dövlətin də dayağı etibarlı və güclü olar.}

_{Bütövlükdə mikroiqtisadiyyatın cəmiyyətin həyatında rolu çox böyükdür. Mikroiqtisadiyyat milli iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir, hər bir xalqın adət-ənənələri, milli dəyərləri, istehsal və istehlak üsulu mikroiqtisadiyyatda qorunub saxlanılır.}

_{Mikroiqtisadiyyat cəmiyyətin artan tələbatlarını ödəmək üçün lazım olan maddi nemətlərin və çoxsaylı xidmətlərin istehsalını həyata keçirir. Mikroiqtisadiyyat ictimai əmək bölgüsünün dərininə və eninə inkişafına və tətbiqinə geniş imkanlar yaradır. Peşələr, ixtisaslar burada yaranır və tətbiq edilir. Elmi-texniki kəşflər, ixtiralar bu sahələrdə baş verir və tətbiq edilir.}

_{Mikroiqtisadiyyat dövlət büdcəsinin maliyyə təminatçısıdır, əsas vergi ödəyiciləri burada cəmləşmişdir.}

_{Mikroiqtisadiyyat əsasən bazar təbiətlidir və özünün tənzimlənmə mexanizminə malikdir. Bazarın əsas növləri mikroiqtisadiyyat səviyyəsində yaranır və fəaliyyət göstərir. Azad bazar, azad sahibkarlıq, azad rəqabət və sərbəst qiymətlər mikroiqtisadiyyat səviyyəsində əlverişli zəmin tapır.}

_{Mikroiqtisadiyyat geniş əhali kütləsini əhatə edən, adamları daha çox özünə cəlb edən, onlara iş verən sahələri özündə birləşdirir. Əhalinin yaşayış səviyyəsi mikroiqtisadiyyatın vəziyyətindən, onun formalaşmış strukturundan asılıdır. Ölkənin makroiqtisadiyyatı da mikroiqtisadiyyatın inkişafından asılıdır.}

_{Bütün bunlara görə mikroiqtisadiyyatın inkişafına dövlətin daim qayğısı olmalıdır.}

_{§2. Sahibkarlıq fəaliyyəti: mikroiqtisadi sahədə istehsal,}

_{bölgü, mübadilə və istehlak}

_Biz_əvvəlki_mövzuda_{göstərmişdik}_ki_,_istehsalın_baş_verməsi_üçün_üç_amilin_–_əmək_,_əmək_vasitələri₍_kapital₎_və_əmək_predmetləri₍_torpaq_{) –}_olması_zəruridir_._{Özlüyündə}_şəxsi_və_maddi₍_əşyavi₎_amillər₍_resurslar₎_müəyyən_formada_təşkil_olunmasa_,_heç_bir_məhsul_istehsal_edilə_bilməz_._Bunun_üçün_həmçinin_istehsalın_dördüncü_amili_–_sahibkarlıq_fəaliyyəti_lazımdır_.

_Sahibkar_–_firmanın_təşkili_və_idarə_edilməsi_riskini_və_{məsuliyyətini}_öz_üzərinə_götürən_şəxsdir₍_qrup_insandır_).

_{Sahibkarlıq fəaliyyət növüdür və onu iki əsasa görə fərqləndirmək olar: miqyasına və fəaliyyətin xarakterinə görə.}

_{1. Miqyasına görə iki əsas növə ayrılır:}

_{1) Fərdi sahibkarlıq – bu bir şəxsin və onun ailəsinin yaradıcı fəaliyyətidir (ticarət köşkü, böyük olmayan aptek, kimyəvi təmizləmə və s. yaratmaq). Bu halda asanlıqla müəyyən etmək olar ki, riskə gedən, məsuliyyəti öz üzərinə götürən, idarə edən kimdir. Azərbaycan Respublikasında Sahibkarlıq haqqında qanunla azərbaycan vətəndaşları və xarici vətəndaşlar sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilərlər.}

_{2) Kollektiv sahibkarlıq – hər hansı bir kollektiv birgə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilər. Bu cür sahibkarlıq mülkiyyət payı əsasında yaradılmış firmalarda həyata keçirilir. Burada riski, məsuliyyəti, qərarların qəbulunu bir qrup şəxs öz üzərinə götürür (yoldaşlığın, səhmdar cəmiyyətin üzvləri).}

_{Sahibkarlıqla bağlı vəzifələri müxtəlif qruplar yerinə yetirir. Məsələn, idarəedici qərarları direktorlar, menecerlər qəbul edir.}

_2._Öz_xarakterinə_görə_sahibkarlıq_fəaliyyəti_bir_neçə_formada_olur_.

_Qeyri_-_kommersiya_{sahibkarlığı}_–_bu_varlanmaq_naminə_məhsul_satışı_ilə_bağlı_deyildir_._Bu_cür_{fəaliyyətlə}_müxtəlif_xeyriyyəçi_və_mədəni_-_maarifçilik_{təşkilatları}_məşğul_olurlar_._Məsələn_,_ABŞ_-_da_ailələrin_3/4-_ü_bu_məqsəd_üçün_vəsait_ayırır_(1980-_ci_illərdə_hər_ailə_ildə_orta_hesabla₇₉₀_dollar_{ayırmışdır}_)._Bütün_{xeyriyyəçilik}_fondunun_{90 %-}_i_ailələrin_payına_düşür_,_cəmi_{5 %-}_i_{korporasiyalardan}_ayrılır_.
_{Kommersiya fəaliyyəti, yaxud biznes – bu gəlir gətirən fəaliyyətdir. Bura daxildir:}

_{- qeyri-istehsal biznesi – peşəkar idman, konsert fəaliyyəti və s.;}

_{- ticarət biznesi – ticarət müəssisələrində;}

_{- xidmət sferasında biznes, məsələn, hüquq kontoru, turist xidməti;}

_{- istehsal biznesi – sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti və s.də gəlirli fəaliyyət.}

_Dövlət_{sahibkarlığı}_–_dövlət_{müəssisələrində}_həyata_keçirilir_._Ancaq_burada_{təsərrüfat}_rəhbərinin_{təşəbbüsü}_yuxarı_orqanların_əmr_və_{göstərişləri}_ilə_{məhdudlaşdırılır}_.

_Bazar_{iqtisadiyyatı}_{şəraitində}_xüsusi_{sahibkarlıqla}_məşğul_olmaq_{mikroiqtisadiyyatın}_əsasını_təşkil_edir_._Bazar_{şəraitində}_sahibkarlıq_fəaliyyəti_azaddır_._O_,_{təsərrüfat}_{fəaliyyətində}_azad_olmalıdır_:

_{- Bu iqtisadi subyektin özünün malik olduğu əmlakından, icarəyə götürdüyü sahədən istifadə etmək azadlığıdır.}

_{-Bu nəyi və necə istehsal etmək, istehlakçını və tədarükçünü seçmək sahəsində azadlıqdır;}

_{-Bu qiymətləri qoymaq, mənfəəti bölüşdürmək (vergini ödədikdən sonra) və digər istehsal məsələlərini həll etmək sahəsində azadlıqdır.}

_Azərbaycan_{qanunvericiliyinə}_görə_sahibkarlıq_fəaliyyəti_{vətəndaşların}_müstəqil_{təşəbbüskarlıq}_fəaliyyəti_olub_mənfəət_{götürməyə}_{istiqamətləndirilmişdir}_._Bu_fəaliyyət_müəyyən_təşkilati_-_hüquqi_formada_,_yəni_müəssisə_formasında_həyata_keçirilir_.

_{Sahibkarların}_hüquq_və_{vəzifələri}_qanunla_müəyyən_edilir_.

_{Sahibkarlıq fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq formasında və muzdlu əmək tətbiq etməklə fəaliyyət göstərmək üçün müəssisə kimi qeydiyyata alınır.}

_{Bəzən belə fikirlər səslənir ki, kiçik sahibkarlar daha azaddırlar. Ancaq müasir iqtisadiyyatda aparıcı mövqe iri müəssisələrə məxsusdur. Güclü rəqabət şəraitində kiçik müəssisələrin daha azad olmalarından danışmaq düz olmaz. Onlar yaşayış uğrunda daim mübarizə aparmalı olurlar.}

_{Müasir dövrdə Qərbdə sahibkarlıq fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir. Bu dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi nəticəsində mümkün olmuşdur.}

_{Son iyirmi ildə Yaponiyada sahibkarların ümumi sayı 2 dəfə, ABŞ-da 2,5 dəfə artmışdır.}

_{Azərbaycanda da sahibkarların sayı getdikcə artır, bu həyata keçirilən islahatların nəticəsində mümkün olur.}

_{Sahibkarların funksiyaları. Dünya iqtisad ədəbiyyatında sahibkarların üç funksiyası göstərilir:}

_{Birinci funksiya resurslar əldə etməkdir. İstənilən təsərrüfat fəaliyyəti üçün istehsalın obyektiv amilləri (istehsal vasitələri) və subyektiv, şəxsi amili (iş görməyi bacaran işçilər) olmalıdır.}

_{İkinci funksiya – təşkilatçılıq funksiyasıdır. Bu istehsal amillərinin elə birləşdirilməsi və kombinasiyasını təşkil etməlidir ki, məqsədə çatmağı təmin etsin.}

_{Üçüncü funksiya – yaradıcılıq funksiyasıdır. Bu təşkilati-təsərrüfatçılıq novatorluğu ilə bağlıdır. Sahibkarın bu funksiyası müasir elmi-texniki tərəqi və qeyri-qiymət rəqabətinin gücləndiyi bir zamanda daha da artmışdır.}

_{İnnovasiya ilə bağlı sahibkarın funksiyasının güclənməsi sahibkarlıq fəaliyyəti üçün yeni iqtisadi mühit yaradır. Elmi-texniki işləmələrin bazarı sürətlə inkişaf edir. Yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi ilə bağlı vençur biznesi genişlənir.}

_{Sahibkarlığın informasiya bazası, informasiya infrastrukturu təkmilləşir. Dövlət orqanlarından məlumat almaq imkanları artır, patent-lisenziya xidməti möhkəmlənir. Elektorn hesablayıcı maşınlarda toplanmış məlumat bankı şəbəkəsi yaradılır və inkişaf edir. Sahibkarlığın inkişafı üçün müəyyən şərait, mühit lazımdır və belə bir mühit daim olmalıdır. Sahibkarlıq mühitini yaradan amillər aşağıdakı sxemdə təsvir olunmuşdur.}

Yüklə 6,62 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 40