Bmi mashhura

 
Alkanlarning asosiy reaksiyalari. 
Alkanlarning yetarli inertligi organik 
kimyo kursida o`tilgan. Bu yerda biz faqat neft texnologiyasida ishlatiladigan 
xossa, reaksiyalarni o`rganib chiqamiz. Bular – oksidlanish, termik va 
termokatalitik o`zgarishlar. 
Oksidlash. 
Alkanlar yuqori bo`lmagan haroratlarda (105-140
0
C) K, Mn 
katalizatorlarini qo`llab, suyuq fazada sintetik yog` kislotalari aralashmasiga 
aylantiriladi. Ushbu kislotalardan tashqari suvda eruvchi quyi monokarbon, keto – 
va dikarbon kislotalar hamda gidroksid kislotalar hosil bo`ladi. Parafinlarni 
oksidlash orqali oliy yog` spirtlari olish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Katalizator 
sifatida bor (B) birikmalari ishlatiladi. Yuqoriroq haroratda gaz fazada alkanlarni 
kislorod saqlovchi birikmalar – aldegidlar, ketonlar va kislotalar aralashmasiga 
aylantirish mumkin. 
Suv bug`i bilan konversiyalash. 
Yuqori haroratda metan suv bug`i bilan 
reaksiyaga kirishadi: СН
4
+ Н
2
О 

СО + 3Н
2
– Q. Hosil bo`lgan gaz sintez – gaz 
deb ataladi. Sintez – gaz (CO + nН
2
) olish reaksiyasi endotermik bo`lib, reaksiyani 
amalga oshirish uchun kerak bo`lgan issiqlik – metanning bir qismini yoqish 
natijasida hosil qilinadi:
СН
4 
+ О
2

СО
2
+ 2Н
2
О + Q 
Eslatma: Sintez - gaz ko`mirni yer ostida gazоfikatsiyalash yo`li bilan ham 
olinadi: 
С + О
2

СО
2
+ Q;
C + H
2
О

СО + 2Н
2
Hosil bo`lgan sintez - gazlar aralashmasi metil spirti olishga, vodorod olishga 
va gidroformillash reaksiyasi orqali sun'iy benzin olishga va boshqa moddalar 
olishga ishlatiladi. 
Alkanlarning 
krekingi. 
1000
0
C 
dan yuqorida barcha to’yingan 
uglevodorodlar uglerod va vodorodga parchalanadi. Bu jarayon arzon vodorod va 
gaz qurumi (koks) olish usuli sifatida foydalaniladi. 

---

 
Metan barcha boshqa to’yingan uglevodorodlarga qaraganada qizdirishga 
bardoshli. U faqat 800
0
C da sezilarli parchalanadi. Metan parchalanishining asosiy 
mahsuloti atsetilen bo’lib, maxsus sharoitda yaxshi unum bilan hosil bo’ladi. 
Asetilen bilan bir vaqtda etilen va vodorod ham hosil qiladi: 
4CH
4
C
2
H
2
+ C
2
H
4
+ 5H
2 
Metanni termik parchalab atsetilen olish, atsetilen olinishining eng arzon 
sanoat usulidir. 
Тo’yingan uglevodorodlarning dastlabki parchalanish temperaturasi ularning 
molekulyar og’irligi va molekulasining tuzilishiga bog’liq. 
Murakkab uglevodorodlarning termik parchalanishi sharoitga qarab turlicha 
boradi. Zanjir qancha uzun va tarmoqlangan bo’lsa, termik parchalanish shuncha 
oson boradi. Maslalan, propan va butanni bir xil darajada parchalanishiga propanni 
700–800
0
C da, butanni esa 650–700
0
C da qizdirish bilan erishiladi. Keyingi 
gomologlarni 
parchalanishi 
yanada 
pastroq 
temperaturada 
boshlanadi. 
Uglevodorodlarni termik parchalanishida sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar 
kreking
(inglizcha to crock so’zidan kelib chiqqan bo’lib, parchalanish demakdir) 
deb ataladi. Krekingning asosiy jarayonlari uglevodorodlarni degidrogenlanishi va 
uglerod zanjirini uzilishi bilan boradi. Bir vaqtning o’zida izomerlanish va 
halqalanish reaksiyalari ham sodir bo’ladi. 
Kreking 
jarayoni 
450–500
0
C 
atrofida 
olib 
boriladi. 
Bunda 
uglevodorodlarning parchalanishidan turli xil to’yingan va to’yinmagan 
uglevodorodlar aralashmasi hosil bo’ladi. Bu uglevodorodlarning tarkibi va 
tuzilishi termik ta’sir sharoitiga (temperatura, bosim va qizdirish muddatiga) 
bog’liq. Kreking mahsulotlari kimyo sanoatida muhim xom ashyo sanaladi. Shu 
sababdan uglevodorodlarni krekinglash usuli texnikada keng ishlatiladi. 
Neftni oddiy usul bilan haydash orqali undan 25% gacha benzin olinadi. 
Benzin miqdorini oshirish uchun neft krekinglanadi, ya’ni uning yuqori 
temperaturada qaynaydigan fraksiyalari (kerosin, solyar moylari, mazut) quyi 
temperaturada qaynaydigan benzin fraksiyasiga aylantiriladi. Bunda uglerodni 

---

 
uzun zanjirlari uzilib, tarkibda uglerod atomlarining soni C
5 
dan C
9
gacha bo’lgan 
to’yingan, to’yinmagan va siklik uglevodorodlar aralashmasi hosil bo’ladi. 
Neftni krekinglash katalizatorlar ishtirokida yoki ularning ishtirokisiz olib 
boriladi. Neftni katalizatorlar ishtirokida krekinglash 
katalitik kreking
, 
katalizatorlarsiz krekinglash esa 
termik kreking 
deb ataladi. 
Katalitik kreking 400–500
0
C va 1,5–2 atm bosimida kislotali katalizatorlar 
(alyumosilikatlar, tabiiy gillar, AlCl
3
, MoS
3
, Cr
2
O
3
va bosh.) ishtirokida boradi. 
Neftni krekinglash orqali undagi benzin miqdorini 80% gacha oshirish mumkin. 
Hozirgi vaqtda dunyo miqyosida ishlab chiqarilayotgan benzinning yarmidan 
ko’prog’i krekinglash usuli bilan olinadi. 
Reaksiya doirasiga katalizatorlar kiritish bilan kreking yo’nalishini kuchli 
o’zgartirish mumkin. Masalan, to’yingan uglevodorodlar gomologik qatorining 
yuqori a’zolari qizdirilganda asosan n–tuzilishidagi quyi molekulyar to’yingan va 
to’yinmagan uglevodorodlar hosil bo’ladi. Agar krekingni katalizator alyuminiy 
xlorid ishtirokida olib borilsa, izomerlanish jarayoni ketadi, platina ishtirokida esa, 
aromatik uglevodorodlar hosil bo’ladi. 
Binobarin, neftni katalitik krekinglash orqali nafaqat undagi benzin 
miqdorini oshiriladi, shuningdek, uning sifati yaxshilanadi. 
Kreking jarayoni mexanizmi ancha murakkab. Reaksiyaning birinchi 
mahsuloti erkin radikallardir. Keyinchalik ular o’zaro va boshqa molekulalar bilan 
ta’sirlashadi. Misol uchun, R – CH
2
– CH
3
uglevodorodni parchalanishini 
ko’radigan bo’lsak, unda dastlab – CH
3
gruppadan vodorod ajralib chiqadi.
Bu jarayon vaqtida hosil bo’lgan oraliq mahsulot turli o’zgarishlarga 
uchrashi mumkin, masalan: 
Radikallarni birikishi: 
Qayta guruhlanish (disproporsiyalanish): 
Shunday qilib, bu jarayonda parchalanishdan tashqari, sintez reaksiyasi ham 
ketadi. 
2R – CH
2
– CH
2