Bundan tashqari ijtimoiy pedagogika ko’pgina boshqa fanlar (falsafa, matematika,
biologiya) kabi o’quv fani bo’lib ham xizmat qilishi mumkin.
O’zbekiston qadimiy tarix va pedagogik an’analarga ega davlat bo’lgani uchun
qadimdan ijtimoiy pedagogika fanining Sharq mutafakkirlari va diniy arboblar
asarlarida rivojlanishi asoslari mavjuddir. XIX asrda o’zbek ma’rifatparvarlari, XX
asrdagi novator pedagoglarning ijtimoiy tarbiya sohasidagi
faoliyati ijtimoiy bilimlar
uchun boy materialni tashkil qiladi. Biroq ma’lum bir davrda ijtimoiy pedagogikaning
MDH hududidagi tadrijiy rivojlanishi to’xtatib qo’shildi. bu ish avvaliga inqilobgacha
bo’lgan davrda pedagogikadan voz kechish, so’ngra ijtimoiy muammolarni ma’lum
qilmaslik siyosati bilan amalga oshirilgan bo’lsa, ana Shu asosdan kelib chiqib, aytish
mumkinki, ijtimoiy pedagogika ilmiy nazariy bilimlar va ijtimoiy –pedagogik faoliyatini
o’rganadi, keyinchalik unga burjuaziya fani sifatida qaralgan.
Ijtimoiy pedagogikaning
tiklanishi faqatgina XX asrning 90-yillarida ro’y berdi. Uning qayta “tug’ulishi” ijtimoiy
pedagoglarning zamonaviy sharoitlardagi faoliyatlarida, amaliyotda ijtimoiy pedagogika
fanining yutuqlaridan foydalanish zaruriyati tug’ilgani bilan izohlanadi. Bu yerda davlat
va jamiyatning faoliyat yuritishining yangi tamoyillari-bozor iqtisodiyoti, raqobat,
byudjetdan pul ajratishni kamaytirish, dunyo hamjamiyatiga kirish,
iqtisodiy holatning
barqarorligi nazarda tutilmoqda. Shu bilan birga ijtimoiy hayotni demokratiyalashtirish,
jahon hamjamiyatiga kirish aholining kam ta’minlangan qatlamlariga e’tiborni yanada
kuchaytirishni talab qiladi. Biroq bundan avvalgi davrning nazariya va amaliyotining
tizimlashtirilmog’ini bu ikki soha bir-biridan alohida ravishda rivojlanishiga sabab bo’ldi
va ijtimoiy pedagogika fan sifatida shakllanishiga ta’sirini ko’rsatdi. Natijada bugunda
ilmning bu sohasini to’liq qamrab oluvchi ta’rif mavjud emas.
Masalan, Yu.V.Vasilkova bu fanni “alohida shaxs va guruhni tarbiyalash va o’qitish
nazariya va amaliyoti” deb ta’kidlaydi
1
.
A.V.Mudrikning fikricha ijtimoiy pedagogika-“barcha yosh guruhlar va ijtimoiy
toifalarni ijtimoiy tarbiyasini o’rganuvchi pedagogikasi”dir
2
.
V.D.Semenov ijtimoiy pedagogika yoki muhit pedagogikasi
fan yutuqlarini
birlashtiruvchi va ularni ijtimoiy-tarbiya amaliyotida amalga oshiradi
3
, deb hisoblaydi.
I.Podlaso’yning “Pedagogika darsligida quyidagicha ta’rif mavjud: “ ijtimoiy
pedagogika-ijtimoiy
muhitning
shaxsni
shakllantirishga
va
ijtimoiy
tarbiya
muammolariga ta’siri qonuniyatlarini o’rnatuvchi fan”
4
.
Yu.N.Galaguzova ijtimoiy pedagogikaga uning ob’ekti va predmetini aniqlash orqali
ta’rif bermoqchi bo’lgan.
1
2
3
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi mohiyatini aniqlash uchun “fan”
tushunchasining o’zi inson faoliyatining ob’ektiv bilimlarni tizimlashtirish va ishlab
chiqishga qaratilgan faoliyati ekanligini ta’kidlash lozim. Tushunchaning ilmiy
mazmuniy jihatini o’rganish “ ijtimoiy pedagogika” atamasining o’ziga e’tibor qaratishni
talab qiladi. U ikki sohadan iborat bo’lib, ularni bitta sohaga birlashtirib turadi. Bu
birlaShuv tasodifiy emas va fanda tabaqalaShuv va
ixtisoslaShuvning zamonaviy
jarayonlariga bog’liq. Pedagogika fanida tabaqalaShuv va ixtisoslaShuv jarayoni so’nggi
paytlarda ancha kuchaydi. Ba’zi bir ixtisoslashtirilgan sohalar-maktabgacha pedagogika,
maktab pedagogikasi, maxsus pedagogikasi, kasb-xunar pedagogikasi, tarix pedagogikasi
mustaqil ilmiy sohalarga aylanib bo’lishdi. Ularning qatoriga ijtimoiy pedagogikani ham
kiritsak bo’ladi.
Ijtimoiy pedagogikaning pedagogika singari ta’lim-tarbiya jarayoni jarayoni va
hodisalarini o’rganadi dalolat beradi. Biroq ularni muayyan o’ziga xos yo’nalishlarda
o’rganadi. Bu fanning o’ziga xos xususiyati “ ijtimoiy” so’zida mujassamlashtiilgan.
“ Ijtimoiy” (lotinchada socialis-umumiy, ijtimoiy) tushunchasi ostida odamlarning
shakllari, ular o’zaro munosabatlarining turli shakllari bilan bog’liq
barcha narsa
tushuniladi. Bu degani, agar pedagogika o’sib kelayotgan avlodlarning ta’lim tarbiyasi
haqidagi fan bo’lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-tarbiya jarayonlarida bolaning
jamiyatdagi hayotga qo’shilishiga bog’liq xodisalarni aloxida ajratadi. Bolaning
jamiyatga “kirish”
jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani qo’lga kiritishi (bilim,
qadriyat, yurish-turish qoidalari) ijtimoiylashuv deyiladi.
Shunday qilib agar biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini bu fanning ob’ekt va
predmetini qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo’lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq o’rganish
predmetlari turlicha. Pedagogikaning o’rganish predmeti bolani tarbiyalash qonuniyatlari
hisoblanadi, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari
hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu ikki fanlarning uzoq tarixiy aloqasiga qaramay
natijada ularning o’ziga xos vazifalari tufayli uzoqlashishi ro’y berdi. Umumiy
pedagogikaning spetsifik vazifasi ta’lim-tarbiyadir. Bola va bolalikni himoya qilish
ijtimoiy pedagogning asosiy kasbi hisoblanadi.
Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni o’rganadi,
insonlar bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini ,nimaga bir guruhga
birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga harakat qiladi.
Ijtimoiy pedagogika bu muammolarni
biroz boshqacha tarzda, uning ilmiy vazifalariga
mos ravishda o’rganadi. Shu bilan birga o’z rivojlanishida umumiy pedagogikadan
ajralib chiqib, u kompleks xarakterga ega bo’ldi. Hozirda uning nazariy va amaliy
faoliyati sohasiga maktab va maktabdan tashqari muassasalarda tarbiya va qayta tarbiya,
bolalar uylari, qariyalar uylarida yashovchilarga g’amxo’rlik, huquqbuzarlar bilan
ishlash, kabilar kiradi. Ijtimoiy pedagoglar faoliyatning turli sohalari: ekologiya, badiiy