BöLÜM. 1918-1939-cü illərdə beynəlxalq münasibətlər
Yüklə 2,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bu illərdə İngiltərənin daxili ictimai-siyasi həyatı üçün ən çətin problem İrlandiya məsələsi idi. Məqsədi müstəqil İrlandiya dövləti yaratmaqdan ibarət olan şinnfcyncrlər (biz özümüz üçün) hərəkatı güclənmişdi. Hələ 1914-cü ildə İrlandiyaya verilən qomrul-özünüidarəetmə hüququndan narazı qalan irlandlar 1916-cı ildə üsyan etmişdilər. İrlandiyanın şimal qrallıqlarmda - Olsterdə yaşayan və İrlandiyada hakim olan katolik dinindən fərqli olaraq protestantlığa itaət edən çoxlu ingilis və şotlandlar da buna qarşı çıxdılar. İngiltərə ilə ittifaqa tərəfdar olanlar Olsterdə özünüidarəetmə sisteminin yayılmasına imkan vermədilər. Üsyan başladı. Şinnfeynerlər məğlub oldular. Bütün bunlara baxmayaraq, irlandlar 1918-ci ildə keçirilən parlament seçkilərində fəal iştirak etdilər. İrlandlar üçün ayrılan 103 deputat yerindən 73-nü şinnfeynerlər qazandılar. Deputat seçilənlərin bir qismi həbsdə və mühacirətdə idi. İrlandiyalı deputatlar Londona gəlməkdən imtina etdilər. 1919-cu ilin yanvar ayında Dublində toplaşan 27 deputat irland parlamentini və İrlandiya Respublikasını yaratdı. Yeni respublikanın prezidenti şinnfeynerlərin lideri De-Valera oldu. İrland hökuməti quruldu. Tezliklə yerlərdə hakimiyyət orqanları yaradıldı. Ordu təşkil edildi. İngiltərə hökumətinin yeni hakimiyyət orqanlarını ləğv etmək cəhdləri İrlandiya Respublika Ordusu ilə ingilis ordu hissələri arasında qanlı toqquşmalara gətirib çıxardı. İrlandiyada çoxlu qan töküldü. Hökumət güzəştə getməyə məcbur oldu. Daxildə və bir sıra xarici ölkələrdə ictimai rəy qan tökülməsinin əleyhinə idi. Bununla belə, ölkədə İrlandiyaya müstəqillik verilməsinin əleyhdarları da var idi. 1921-ci il dekabrın 6-da L.Corc müstəqil İrlandiya dövlətinin yaradılmasına dair şinnfeynerlərlə saziş imzaladı. Şimaldakı altı qraflıq İngiltərəyə birləşdirildi. Lakin Olsterdə dini zəmində vətəndaş qarşıdunnası kəsilmədi. Cənubdakı 26 qraflıq paytaxt Dublin olmaqla İrlandiyada qaldı. İrlandiya Respublikasında ingilis hərbi dəniz bazası saxlanıldı. İrlandiyanın xarici siyasətinə İngiltərə nəzarət edirdi. 1921- ci il müqaviləsi irland xalqının milli-azadlıq mübarizəsin III də mühüm mərhələni təşkil etdi. Amma şinnfeynerlərin içərisində bu müqaviləyə münasibətdə yekdil fikir mövcud deyildi. Şinnfeynerlərin sağ qanadı müqaviləyə tərəfdar, sol qanadı isə əleyhinə çıxırdı. Fikir ayrılıqları İrlandiyada vətəndaş müharibəsinin və dini münaqişənin törədilməsinə gətirdi. Şinnfeynerlərin böyük əksəriyyəti 1921-ci il müqaviləsini rədd edərək müharibəyə başladı. İrlandiyada vətəndaş müharibəsinin yeni mərhələsində De- Valeranın tərəfdarları 1923-cü ildə məğlub oldular. Respublikanın prezidenti şinnfeynerlərin radikal qanadının lideri Qriffıts seçildi. Amma bundan sonra da problem həll olunmadı. L.Corc hökumətinin xarici siyasəti liberalizmə əsaslanırdı. Onun xarici siyasətinin başlıca strateji məqsədi zor tətbiq etmədən lloydcorçizm prinsipləri əsasında sabit beynəlxalq-hüquqi sistem yaratmaq və yeni dünya qaydasının təminatçısı olmaq idi. Liberalizm Böyük Britaniyanın yeritdiyi imperiya siyasətindən imtina etmək deyildi. Belə yanaşma ingilis pasifist xarici siyasətinə yanaşmanın əsasını təşkil edirdi. Milli maraqlan ciddi qorumaqla beynəlxalq münasibətlərin zorakılıqsız tənzimlənməsini irəli sürürdü. Bu isə yeni xarici siyasət proqramının həyata keçirilməsini zəruri edirdi. Yeni xarici siyasət kursu özünü Paris sülh konfransında göstərdi. Hökumətin xarici siyasətində mühüm yeri Paris sülh konfransında iştirak etmək tutdu. Burada Böyük Britaniya Almaniya müstəmləkələrinə və bəzi türk ərazilərinə sahib olmağa çalışırdı. Konfransda ingilis-fransız ziddiyyətləri üzə çıxdı. İngiltərə nümayəndə heyəti Fransanın Almaniya ilə bağlı bir sıra təkliflərinin qəbul edilməsinə mane oldu. İngilis hökuməti 1920-ci ilin may ayında İraq, Fələstin, Transiordaniya, Tanqanika, Toqo və Kamerunun bir hissəsi və Sakit okeanda Nauru adaları üzərində rəsmi olaraq mandat aldı. İngiltərənin dominonları isə keçmiş alman müstəmləkələri olan Cənub-Qərbi Afrika, Samoa adası və Yeni Qvineya adasının alman hissəsi üzərində mandat qazandılar. Beləliklə, Böyük Britaniya əhalisi 5,5 mln. nəfər olan 21 mln. kv. km.-lik alman və 112 əhalisi 4 mln. nəfər olan 500 min kv. km.-lik türk ərazilərini öz nəzarətinə keçirdi. İngiltərə Millətlər Cəmiyyətinin yaradılmasını fəal surətdə müdafiə etdi. Lloyd Corc mandat sisteminə imperialist siyasətin davam etdirilməsi kimi deyil, beynəlxalq hüquqi məkanın mühüm hissəsi kimi baxırdı. Mandat sistemi öz suverenliklərini müstəqil qorumaq iqtidarında olmayan ölkələrlə böyük dövlətlərin münasibətini tənzimləməli idi. Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra İngiltərənin dominionları Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Afrika İttifaqı, Nyufaundlend və I921-ci ildən İrlandiya Respublikası idi. Hökumət onlarla münasibətləri yaxşılaşdırmağa xüsusi diqqət yetirirdi. Avropa ölkələrinə və ABŞ-a münasibətdə ingilis hökuməti tarazlaşdırılmış xətt yeridirdi. İngiltərənin xarici siyasətində Azərbaycan da mühüm yer tuturdu. Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra 20 min nəfərlik müttəfiq ordu hissələri ingilis generalı Tomsonun komandanlığı altında ikinci dəfə Azərbaycana gəldi. Bundan əvvəl general Denstervil başda olmaqla ingilis ordu hissələri Bakıda olmuşdular. Lakin Paris sülh konfransının qərarlarına uyğun olaraq onlar ölkədən çıxarıldılar. Azərbaycan üzərində mandat İtaliyaya verildi. Paris sülh konfransında Böyük Britaniya və Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyətləri əlaqələr yaratdılar. Məhz xarici işlər naziri Lord Kcrzonun təklifi ilə Antanta Ali Şurası Azərbaycanın müstəqilliyini de-fakto tanıdı. 1920-ci ildə Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğala məruz qaldıqdan sonra Bakıdakı ingilislər sovet hökuməti tərəfindən həbs edilsə də azad olundular. 1922- ci ilədək ingilis hökuməti Azərbaycana müəyyən maraq göstərərək müstəqil dövlətin bərpasına tərəfdar çıxdı. Xarici siyasətinin istiqamətlərindən biri müstəmləkələrlə münasibətlər idi. L.Corc müstəmləkələrlə iqtisadi əlaqələrin 113 Yüklə 2,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|