Book · January 013 citation reads 419 1

Birinchidan, agarda yoritilayotgan masala insonlarning tabiatga nisbatan yo‘naltirilgan munosabat shakllariga qaratilgan bo‘lsa «atrof tabiiy muhit» so‘zlar birikmasini ishlatish maqsadga muvofiq. Chunki insonlarni nafaqat tabiiy, balki ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, huquqiy va shunga o‘xshash turli muhitlar o‘rab turadi. Ushbu muhitlardan tabiiysini ajratib olish maqsadida biz uni «atrof tabiiy muhit» so‘zi orqali ifoda etishni to‘g‘ri deb bilamiz.
Lekin atrof tabiiy muhitni keskin o‘zgarib ketishi ma’lum bir hududlar yoki mintaqalarda siyosiy, huquqiy, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy muhitlarni ham o‘zgartirib yuborishi mumkin. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Yevropada sanoat gurkirab o‘sdi, ushbu mintaqada aholi haddan ziyod ko‘payib, jamiyat va davlatning iqtisodiy-siyosiy talablari tabiat qonuniyatlarini inkor eta boshladi. Natijada, atrof tabiiy muhit izdan chiqdi, insonlarning yashashi og‘irlashdi, kasalliklar ko‘paya boshladi va shuning uchun ularning aksariyatida tabiiy muhit nisbatan saqlanib qolingan Amerika, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi sivilizatsiyaning «oyog‘i yetmagan» qit’a va orollarga odamlar ko‘chib keta boshladilar. Buni sezgan jamiyat, davlat va hamjamiyat sardorlari, XX asrga kelib Yevropada ijtimoiy munosabatlarda sanitar-gigiyenik talablarni kuchaytirish, qonunlar va sanoat ishlab chiqarishni ekologiyalashtirish davlatlararo ziddiyatli
munosabatlarni ekologiya fani orqali «til topishga» undadi. Oqibatda «Ekologiya» degan fan yuzaga keldi va u xalqaro miqyosga olib chiqildi. Chunki, inson bilan tabiat o‘rtasidagi «kelishmovchilik» nafaqat atrof tabiiy muhitga, balki ma’lum darajada davlatlarning ichki va tashqi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va hattoki, axloqiy munosabatlariga salbiy ta’sir eta boshladi. Shuning uchun ham «Xalqaro ekologiya huquqi»da xalqaro hamjamiyat tomonidan «atrof tabiiy muhit» iborasi «atrof-muhit» degan ibora bilan almashtirildi.
Ikkinchidan, ijtimoiy-gumanitar fanlarda o‘rganish yoki tadqiqot obyekti bo‘lib inson, fuqaro yoki shaxs hamda ularning jamoasi hisoblanadi. Shuning uchun ham ularda inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatni
«insonlarni o‘rab turuvchi muhit», «kishilik jamiyati yashovchi muhit» deb ataydilar. Buni «mutlaq to‘g‘ri» yoki
«mutlaq noto‘g‘ri» deyish qiyin. Lekin inson yashayotgan va uning ta’siri doirasidagi tabiiy muhit, tabiatshunoslik nuqtayi nazaridan qolgan turdagi organizmlar, jumladan hayvonot va o‘simlik dunyosi, mikro- va nanoorganizmlarning ham yashash muhitidir. Faqatgina ular tabiat bilan hamohanglikda, ya’ni ma’lum bir muvozanatni saqlagan yoki «kelishgan» holda yashaydilar hamda rivojlanadilar. Insonlar esa, o‘ziga xos «kuchli» organizm – individ sifatida tabiat bilan «kelishmasdan» ham yashashlari mumkin. Shuning uchun insonlarni o‘rab turuvchi tabiiy muhit yoki ularning yashash muhiti, so‘zsiz, «insonlarni o‘rab turuvchi atrof tabiiy muhit» yoki «insonlarning atrof-muhiti» deb aytiladi.
Uchinchidan, inson va tabiat Yer planetasida juda uzviy bog‘langan va o‘zaro kuchli ta’sir doirasida turadi. Aynan o‘zaro ta’sir doirasida, chunki insonning tabiatga bo‘lgan har qanday ta’siri (xoh u ijobiy yoki salbiy ko‘rinishda namoyon bo‘lmasin) oxir oqibatda insonning o‘ziga aks sado bo‘lib qaytadi (yo rahmatini yog‘diradi, yo o‘chini oladi). Buni anglagan ibtidoiy insonlar va ularning jamoasi tabiatning bir bo‘lagi sifatida, uning «bag‘ri»da yashab kelganlar.
Zardushtiylarning muqaddas Avesto kitobining Vandidod qismida² tabiat unsurlari – yer, suv, havo va olovni ajdodlarimiz Xudo deb bilganlari haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan. Yer va olov Xudosi – «Mitra»ga insonlar sig‘inishgan. Ularni ilohiy kuch deb bilishgan va ularga yetkazilgan zarar uchun, hattoki, o‘lim jazosini qo‘llashgan. Suvni iflos qilish oliy Tangriga qilingan xuruj deb qaralgan. Tabiatga nisbatan bunday dunyoqarashlar zardushtiylar dinining asosini tashkil qilgan va unda zikr etilgan qadimiy axloq-odob qoidalari shu davrdagi 16 ta davlat hududida amal qilgan.
Aksincha, sobiq Ittifoq davrida Markaziy Osiyo hududini xomashyo va ayniqsa paxta yetishtirish bazasi qilib olinishi «Orol muammosi»ni yuzaga keltirdi. Insonlar esa ushbu ekologik inqirozli hududlardan ko‘cha boshladilar. Chunki atrof tabiiy muhitning inqirozli darajada buzilishi aholi o‘rtasidagi barcha munosabatlarga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazmoqda. Kishilarning bexavotir va sog‘lom yashashlari qiyinlashmoqda. Mintaqaning ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishiga jiddiy putur yetkazilmoqda.
Xullas, tabiat, inson, jamiyat, davlat va hamjamiyat munosabatlari o‘zaro uzviy aloqadorligi atrof-muhit holati va inson salomatligida aks etadi. Hozirgi zamonda ushbu holat ko‘proq tabiatga emas, balki inson, jamiyat, davlat va hamjamiyat faoliyatiga, to‘g‘rirog‘i ularning birgalikdagi ezgu maqsadlarining ijrosiga bog‘liq. Biz, insonlar, tabiatdan ajralgan tarzda yashay olmas ekanmiz, uning ajralmas bir bo‘lagi sifatida o‘zimizni his etib hayot kechirishimiz lozim. Ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanishni ta’minlash esa barchamizning muqaddas burchimizdir.

2.