Book · January 013 citation reads 419 1

Yüklə 4,14 Mb. səhifə 11/144 tarix 29.11.2023 ölçüsü 4,14 Mb. #139862

Ekologiyanazariyasi

Bu səhifədəki naviqasiya:

• Ijtimoiy ekologiya
• Hozirgi
• Ekologiyaning
• Ekologiyani

Umumiy ekologiya	Geoekologiya	Bioekologiya	Amaliy ekologiya		Iqtisodiy ekologiya	Huquqiy ekologiya
Ijtimoiy ekologiya
Eksperimental	Geografik qobiq	Zooekologiya	Sanoat		Ekologik	Ekologiya	Inson
ekologiya	ekologiyasi	Fitoekologiya	ekologiyasi		menejment	huquqi	ekologiyasi
Kimyoviy	Landshaftlar	Autekologiya	●		Ekologik	Xalqaro	Etnik ekologiya
ekologiya	ekologiyasi	Pedoekologiya	Agroekologiya		marketing	ekologiya	Oila ekologiyasi
Informatsion	Global	Sineekologiya	Kommunal		Ekologik audit	huquqi	Mahalla
ekologiya	ekologiya	Populatsiyalar	ekologiya		Makroiqtisodiy	Tabiiy	ekologiyasi
Analitik	Milliy hududlar	ekologiyasi	Kosmos		ekologiya	resurslardan	Sotsial guruhlar
ekologiya	ekologiyasi	Evolutsion	ekologiyasi		Mikroiqtisodiy	foydalanish	ekologiyasi
Funksional	Regional	ekologiya	Transport		ekologiya	huquqi	Iste’mol
ekologiya	ekologiya	Biomajmualar	ekologiyasi		Iqtisodiy	Tabiatni	ekologiyasi
Ekologik tizim	Mahalliy (lokal)	ekologiyasi	Tibbiyot		hududlar	muhofaza qilish	Urboekologiya
va jarayonlarni	ekologiya	Mirkoorga-	ekologiyasi		ekologiyasi	huquqi	Tarixiy
modellashtirish va	Tabiiy	nizmlar	Qurilish		Mintaqalar	Milliy	ekologiya
h.k.	majmualar	ekologiyasi	ekologiyasi		ekologiyasi	ekologik huquq	Demoekologiya
	ekologiyasi	Nanoekologiya	Bioresurslar		Erkin iqtisodiy	Ekologik	Rekreatsiyaviy
	Gidroekologiya	Organizmlar	ekologiyasi		hududlar	xavfsizlikni	ekologiya
	Ekzoekologiya	guruhlari	Muhandislik		ekologiyasi	ta’minlash	Jamoat
	va h.k.	ekologiyasi va h.k.	ekologiya va		va h.k.	huquqi	ekologiyasi va h.k.
			h.k.			va h.k.

1.3.1-rasm. Hozirgi zamon ekologik fanlar tizimi.

tabiat tizimida (ekotizimda) organizmlarning o‘zaro va ularni yashash muhiti (makoni, nishasi) o‘rtasidagi munosabatlarning turli jihatlarini tadqiq qiluvchi fan tarmog‘i, ularga oid bilimlarni beruvchi ta’lim yo‘nalishi, ularni optimallashtiruvchi iqtisodiyot sohasi, deyishimiz mumkin.
Ekologiya fan tarmog‘i bo‘lgani uchun ham u ijtimoiy kategoriyaga, ya’ni insonlarga xos munosabat shakliga kiradi. Shuning uchun ham uning maqsadida «inson uchun» degan ibora birlamchi ahamiyat kasb etadi. Ekologiyaning'>Ekologiyaning maqsadi – hozirgi va kelajak avlodlar uchun barcha organizmlar yashash muhiti xavfsizligini ta’minlash. Ekologik xavfsiz yashash muhiti – organizmlar, jumladan, insonlarning muayyan ekotizimlarda normal holatda ko‘payishi, o‘sishi va rivojlanishi uchun toza, sog‘lom va qulay atrof tabiiy muhit holati demakdir. Ushbu maqsadga erishmoq uchun, bizning fikrimizcha, quyidagi ekologik tusdagi vazifalarni bajarish talab etiladi (1.3.2-rasm)

4. Ekologiya fanining boshqa fanlar o‘rtasida tutgan o‘rni

Hamma jumboq shundaki, biz Sizlar bilan ushbu risolada ekologiyani boshqa fanlar o‘rtasida tutgan o‘rnini aniqlashtirib olishimiz kerak bo‘ladi. Chunki, biz taniqli Amerika ekolog olimi E. Makfedenni fikriga qo‘shilgan holda, ekologiyani boshqa fanlar va ayniqsa biologiya hamda geografiyadan ajratib olishimiz, jumboqning «kalavasi»ni topish bilan tengdir.
Barchamizga ma’lumki, biologik fanlar – zoologiya, botanika, sitologiya, bioximiya, genetika, morfologiya, embriologiya, fiziologiya kabilar asosan tirik organizmlarga tegishli bo‘lgan holat, jarayon va hodisalarni talqin qiladi. Ularda atrof tabiiy muhit faqatgina tashqi omil sifatida qaraladi va bir tomonlama tadqiq qilinadi. Organizmlarning morfologik, morfogenetik, morfometrik ko‘rsatkichlari tabiatga bog‘langan tarzda ochib berilishi ham mumkin. Lekin biologik fanlarning bevosita tadqiqot predmeti sifatida organizmlar va ularning atrof tabiiy muhiti – «aks sado», ya’ni ikki tomonlama – muhit  organizmlarning o‘zaro ta’sirini o‘rganmaydi.
Ha, «Ekologiya»ni ilk bor fanga biologlar olib kirdilar. Ha, «Ekologiya» 1866-yildan to XX asrning 70- yillarigacha biologik fanlar tizimida rivojlandi. Lekin, 1970-yili butun Yevropada «Atrof-muhit yili»ning o‘tkazilishi, 1972-yilda esa Shvetsiyaning Stokgolm shahrida bo‘lib o‘tgan «Atrof-muhit muhofazasi»ga

bag‘ishlangan xalqaro konferensiyasida «Ekologiya» mustaqil fan tarmog‘i, ta’lim yo‘nalishi va amaliyot sohasi sifatida e’tirof etilgan edi. Shvetsiya, Daniya, Finlandiya, Germaniya, Belgiya kabi Yevropa mamlakatlarida o‘sha yillardan boshlab

	Ekologiyaning umume’tirof etilgan ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqish.
	Uning tarixi, hozirgi holati va kelajak istiqbollarini turli miqyoslarda uyg‘unlashgan holda aniqlash.
	Ekologik ma’naviyat, ya’ni ekologik ongli va madaniyatli shaxsni tarbiyalash.
	Yer planetasi tabiiy resurslari va boyliklarini hisobga olish, baholash, kadastrlash, auditlashtirish va ekspertizalashni olib borish.
	Davlat va jamiyat ekologik boshqaruv talablarini amalga keng joriy qilish.
	Atrof tabiiy muhit muhofazasi fuqarolik jamiyati institutlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish, nodavlat tashkilotlar va jamoat uyushmalari nazoratini o‘rnatish va ularning tavsiya kuchidagi ma’lumotlaridan ekologik boshqaruvda keng foydalanish mexanizmni ishlab chiqarish.
	Lokal (mahalliy), milliy, regional (mintaqaviy), global (kurraviy) miqyosda ekologik xavfsizlik monitoringini olib borish.
	Davlat, davlatlar va xalqaro hamjamiyat tomonidan ekologik nazoratni tashkil etish va ularning ishlash mexanizmini yaratish.
	Istiqbolga yo‘naltirilgan ekologik reja va dasturlarni mamlakat, mintaqa va global miqyosda ishlab chiqarish, qabul qilish va amalga tatbiq etish.
	Mahalliy, milliy va xalqaro miqyosda ekologik-huquqiy me’yorlarni ishlab chiqish va ularning ishlash mexanizmini yaratish.
	Ekologik huquqbuzarliklar va ularning javobgarligini belgilovchi regional va global miqyosdagi ixtisoslashgan tergov, prokuratura va sud organlarining tizimini yaratish.
	Mahalliy, milliy, regional va global miqyosda faoliyat yurituvchi «ekologik tez yordam» tashkilotlari, jamg‘armalari, guruhlarini tuzish yoki ular faoliyatini faollashtirish.
	Ekologik tanglikdagi quruqik hududlari (Orolbo‘yi, Chernobl, Markaziy Afrika...) va suv akvatoriyalarini (Orol dengizi, Balxash va Chad ko‘llari ...) insonlarning birgalikdagi harakatlari orqali hal qilish.
	Ekologik terrorizmni oldini olish yo‘llarini ishlab chiqish.
	Jamiyatnig tabiatga nisbatan ekologik yoki ekologik-iqtisodiy munosabat shakllarini o‘rnatish va h.k.

1.3.2-rasm. Hozirgi kunda ekologiyaning asosiy vazifalari.

darslik va qo‘llanmalar chop etila boshlandi. Barcha ta’lim muassasalari uchun majburiy o‘quv predmeti sifatida kiritildi, xalqaro munosabatlarda birlamchi munozara obyekti bo‘lib chiqdi. Masalan, «Boltiq dengizi loyihasi» (MUVIN Project), «Shimoliy dengiz», «Toza daryolar», «Kislotali yomg‘irlar», «Yashil bayroq»,
«Yashil maktab», «Daryo qirg‘oqlarini ekologik o‘rganish va kartalashtirish» va h.k. Umuman olganda, har biri qachonlardir, qaysidir fanlar tizimida turgan. Geografiyada geologiya, metofizikada geografiya, falsafada metofizika va h.k. Bundan biologiya ham istisno emas, albatta (1.4.1-rasm).
Biologiya fanining tadqiqot obyekti – organizmlar, tadqiqot predmeti – ularning tuzilishi, funksiyasi, kelib chiqishi, tarqalishi, taraqqiyoti, o‘zaro aloqasi va notirik tabiat bilan aloqasi⁸. Ekologiyaning obyekti esa – ekotizimlar, tadqiqot predmeti esa biologiya faniga yaqin – organizmlar o‘zaro aloqasi va atrof tabiiy muhiti o‘rtasidagi munosabat qoidalari, qonuniyatlari, holati, funksional bog‘liqligi⁹. Fan va fanlar metodologiyasida¹⁰ har bir fan mustaqil ravishda «oyoqqa turishi» uchun yo mustaqil tadqiqot obyekti, yoki mustaqil tadqiqot predmeti bilan boshqa, ayniqsa, turdosh fanlardan ajralib turishi lozim¹¹. Ekologiya esa biologiyadan aynan tadqiqot obyekti bilan ajralib turadi. U nafaqat mustaqil fan, balki fanlar tizimiga aylanib bormoqda (1.3.1-rasmga qarang). Buni esa keng ekolog olimlar tomonidan e’tirof etilgan amerikalik tadqiqotchi-biolog olim Y.P. Odumning «Ekologiya» nomli rus tiliga tarjima qilingan kitobiga akademik V.Y. Sokolov tomonidan berilgan so‘zboshida (6-bet) «Hanuzgacha biz ekologiyani biologik fanlar qatoriga kiritar edik. Odum bo‘yicha esa u fanlararo bilimlar predmeti ekanligini anglab olamiz ham», deb izoh beriladi.
Endi geografiya va ekologiyaga kelsak. Geografiyaning obyekti – geografik tizimlar (geotizim)¹². Eng yirik geotizim – geografik qobiq (geosfera), eng kichigi – fatsiya. Ekologiyada eng yirigi – ekosfera (bu biosfera qobig‘iga to‘lig‘icha mos tushmaydi, bu haqda quyi boblarda yoziladi), eng kichigi – tomchi suv, organizmlarning tirnog‘i yoki undan ham kichik nanoolam (bu hanuzgacha aniq bir tasniflanishga ega emas). Geografik fanlar tadqiqot predmeti sifatida geotizimlarning hududiylik, majmualilik, tizimlilik va davriyligini tadqiq qiladi¹³.
Geografiya organizmlarning atrof tabiiy muhiti bilan bo‘ladigan qonuniyatlari, jumladan ijtimoiy-sotsial munosabatlarni ham o‘rganadi. Mazkur holda ham geografiyaning tadqiqot predmeti ekologiyanikiga yaqin turadi. Lekin aynan o‘zi emas.
Shunday qilib, ekologiya biologik va geografik fanlardan asosan tadqiqot obyekti bilan farq qiladi. U organizmlar, jumladan insonlarning muayyan ekotizimlar doirasida aloqadorlik holati, qonuniyatlari va qonunlarini tirik va notirik tabiat bilan uzviy bog‘lagan tarzda tadqiq qiladi. Unda har qanday tadqiqot, xoh u tasniflash, rayonlashtirish, kartalashtirish, morfologik va morfometrik ko‘rsatkichlarini o‘rganish bo‘lsin, albatta, ularni ajratmagan tarzda tahlil qiladi, taklif beradi va amalga oshiradi. Aks holda ushbu tadqiqotlar yo geografik, yoki biologik xususiyat kasb etadi.

1.4.1-rasm. Ekologiyani boshqa fanlar bilan uning tizimidagi fanlar

Yüklə 4,14 Mb.

Dostları ilə paylaş: