Botanika fani va uning vazifalari. O`simliklar dunyosi va uning tasnifi. O`zbekistonda botanika fanini rivojlanishi

O`simlik va hayvonlarning farq qiluvchi belgilari
YUksak o`simliklarning muhim xususiyatlaridan biri – yashil rangda bo`lishidir. Ko`pchilik o`simliklar (o`simliklar olamining uchdan ikki qismi) yashil rangga ega. Bu rang maxsus buyovchi xlorofillning bo`lishi tufaylidir. Xlorofill o`simliklarda xlorofill donachalarida hosil bo`ladi. Hayvon hujayralarida xlorofill kuzatilmaydi. YAshil o`simliklar hayvonlardan oziqlanish usuli bilan farq qiladi. SHunga ko`ra Tirik organizmlar oziqlanish usuliga ko`ra avtotrof va getyerotrof guruhlarga bo`linadi. SHunindek hayvonlar xarakatchan, o`simliklar o`tiroq xolda xayot kechiradi. Lekin hayvonlar orasida ham xarakat qilmaydiganlari bor: dengiz poliplari va liliyalari, astsidiyalar, o`tiroq yumaloq chuvalchanglar. Ko`pgina o`simliklar xayot tsiklida xarakt qiluvchi hujayralar – spora, gametalar bor. YUksak o`simliklarning ayrim a`zolari tashqi muhit omillari ta`sirida xarakat qiladi. Ta`sirchanlikka ega bo`lish hayvonlar uchun xos. Lekin o`simliklarda ham bu xususiyat mavjud, ammo hayvonlarnikiga nisbatan sus rivojlangan bo`ladi. M-n: hasharotxo`r o`simliklarning tutqich apparati.
Hayvon va o`simliklarning yana bir farqi tanasining shakli. O`simliklar tanasi ingichka bo`lishiga qaramay juda katta yuzani egallaydi. O`tiroq xolda yashovchi hayvonlar - dengiz poliplarining x-ham tana yuzasi katta bo`ladi. Sabab, ular xarakt qila olmaganligi uchun oziq moddani qabul qiluvchi tana maydonini kattalashtiradi.
SHunday qilib qo`rinib turibdiki hayvonlar va o`simliklar orasidagi farqlar juda nisbiy bo`lib, bu ular kelib chiqishidagi umumiylikdan darak byeradi. YA`ni yer yuzida xayot rivojlanishida umumiy ildizlar mavjud bo`lgan bo`lib, keyinchalik biz biladigan turldi xayot shakllari yuzaga kelgan. Demak o`simlik va hayvonlarni asosiy ajratuvchi belgisi oziqlanish usuli ( lekin u ham nisbiy)
Getyerotrof organizmlar deganda avtrof o`simliklar tomonidan hosil qilingan tayyor organik moddalar hisobiga oziqlanuvchilar tushuniladi. Hayvonot olamining vakillari xlorofill bo`l-maganligi tufayli anorganik moddalar hosil qila olmaydi, shuning uchun ham ular getyerotrof organizmlarga kiradi. Lekin o`simliklar dunesining uchdan bir qismi (baktyeriyalar, zamburuG’lar va shilimshiqlar) xlorofillga ega emas. Ular ham tayyer organik moddalar hisobiga oziqlanadi.
Getyerotrof baktyeriyalar tashqi muhitdan organik moddalarni butun yuzasi orqali o`zlashtiradi. Azot va shunga o`xshash elementlarni minyeral birikmalardan o`zlashtirish ham mumkin. Organik moddalarning oksidlanishi ular uchun enyergiya manbai bo`lib qoladi. Avtotrof deb anorganik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmlarga aytiladi. Ular anorganik moddalardan organik moddalar hosil qilish xususiyatiga ega. Har qanday organik moddaning anorganik moddalardan hosil bo`lishi uchun yoki to`plash uchun ma`lum enyergiya manbai zarur. YAshil o`simliklar uchun bunday enyergiya quyosh nuri hisoblanadi.SHuning uchun ham usimliklarda anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo`lish jarayoni fotosintez deb ataladi:
6SO<sub>2</sub> + 6N<sub>2</sub>O - - - - - - S<sub>6</sub>N<sub>12</sub>O<sub>6</sub> + 6O<sub>2</sub>.
O`simliklarning oziqlanish usuli bilan tanishib chiqamiz. Fotosintez tenglamasi faqat reaktsiyaga kirgan va reaktsiya natijasida hosil bo`lagn moddalarni ifodalaydi, lekin jarayonning murakkabligini ko`rsata olmaydi. Aslida bu reaktsiya asosida bir qancha murakkab jarayonlar yotadi. Asosiy ma`nosi xlorofill quyosh nurini yutib natijada karbonat angidrid organik birikmalargacha o`zgarishi.
Fotosintezni birinchi marta 1771 y-da D.Pristli ochgan. (2 ta sichqonli shisha idishlar birida yalpizsolingan). Lekin maalan Lomonosov ham yo`G’on daraxtlarga qarab bularning tanasi faqat tuproqdagi moddalar hisobiga bunday yo`G’on bo`la olmaydi, o`simliklar tashqi muG’itdan ham oziq modda oladilar deb taxmin qiladi.( K.A.Timiryazev)
Fotosintez natijasida:

1. 
   Quyosh enyergiyasi konsyervalanadi (torf, neft’, yoG’ochlik, ko`mir)
   
2. 
   Organik moddalar hosil bo`ladi.
   
3. 
   Yer yuzidagi organizmlar kis-d bilan ta`minlanadi.
   
4. 
   SO2 o`zlashtirilib tabiatdagi aylanishi va atmosfyeradagi miqdori muvozanatlashadi.
   

Quyosh nuri bizning planetamizga bir zumga kelib ketadigan mehmon. Uning foydasini yer yuziga tushgan paytda ko`rib keyin uning kuchi tirik organizmlar uchun foydasizdir. SHuning uchun xlorofill quyosh nurini yutib undan unumlifoydalanish maqsadida quyosh enyergiyasini kimyoviy enyergiyaga aylantirib uni organik moddalar sintezlash uchun ishlatadi. Bunday enyergiya organik moddalar tarkibida to ular parchalanguncha saqlanadi. SHunday qilib yashil o`simliklar fotosintez jarayonida quyosh enyergiyasidan foydalanib uni zahira xolda to`playdilar. SHu xususiyatiga ko`ra Timiryazev yashil o`simliklarni quyosh enyergiyasining konsyervalari deb ataydi.
O`simliklardagi organik moddalar ming yillargacha saqlanishi mumkin. Bunday moddalar oksidlanishidan Yer yuziga mln yil oldin tushgan quyosh nuri enyergiyasi chiqariladi. Neft’, ko`mir,torf, yoG’ochlikning yonishidan ajralib chiqadigan issiqlik enyergiyasi yashil o`simliklar tomonidan qayta ishlangan quyosh enyergiyasidir. Hayvon organizmida enyergiya manbai bo`lib o`zida «konsyervalangan quyosh enyergiyasi»ni saqlovchi oziqa xizmat qiladi. «Yer yuzidagi xayot quyosh bilan boG’liq. O`simliklar esa Quyosh nurlarining organik olamga o`tishini ta`minlovchi kanallardir» .( K.A.Timiryazev)
Fotosintezning asosiy maxsuloti hamma tirik organizmlarning nafas olishi uchun kyerak bo`lgan O2. Anayerob nafas oluvchi organizmlar ham bor, lekin bunda ajralayotgan yerkin enyergiyaning miqdori kam bo`ladi, chunki organik moddalar oxirigacha oksidlanmaydi.. SHuning uchun O2 li nafas olish yuqori xayotchanlikni, o`sish va rivojlanishni ta`minlaydi. Taxmin qilinishicha Yer yuzidagi barcha O2 biologik yo`l bilan kelib chiqqan. Yer rivojlanishining yerta bosqichlarida atmosfyera N, metan,ammiak, Sdan iborat bo`lgan. O`simliklar paydo bo`lishi bilan organik olam yangi poG’onaga ko`tarilib evolyutsiyaning ketishi tezlashgan. Har yili o`simliklar atmosfyeradan 15,6x10<sup>10</sup> tonna SO2 ni va 220 mlrd tonna suvni yutadi. Yer yuzidagi organk moddalarningmiqdori 10<sup>14</sup> tonnani tashkil etadi. Bunda o`simliklarning massasi hayvon massasiga nisbati 2200:1 ni tashkil etadi.bunda suvda yashovchi okeanlarning yashilo`simliklari ham kirib ularning organik mahsuloti miqdori yer yuzidagi o`simliklarnikidan btr necha 10 marotaba ko`proqdir.
Fotosintezning bunday masshtabini ko`rib yer yuzida SO2, suv va min moddalar zahirasi tugaydiku deb o`ylash mumkin. Lekin tabiatda sintez jarayoniga paralell ravishda organk moddalarning parchalanish jarayoni boradi. Unda yashil bo`lmagan organizmlar zamburuG’ va baktyeriyalar ishtirok etadi. Ularning faoliyati natijasida atmosfyeraga 90% SO2 qaytadi. (qolgan 10% vukqonlar otilishi, yonishdan tiklanadi). ZamburuG’ va baktyeriyalarningt faoliyati natijasida organik moddalar minyeralizatsiyalanadi. SHu tariqa tabiatda moddalar aylanib turadi.
O`simliklardan foydalanish xaraktyeri bo`yicha bir necha guruhga bo`linadi. Bunda eng muhimi inson uchun oziq hisoblangan o`simliklardir. Bularga buG’doy, sholi va makkajo`xori kabi qimmatli o`simliklar kiradi. Sabzavot o`simliklardan birinchi o`rinda kartofel’ turadi. Boshqa sabzavot o`simliklarining aha-miyati ham kam emas. Insonni oziq moddalar bilan ta`minlashda rezavor-meva, boshokli, dukkakli o`simliklar ham katta ahamiyatga ega. Tarkibida qand saqlovchi o`simliklar ham qimmatli hisob-lanadi. O`simliklarning ikkinchi guruhini sanoatda foydalaniladigan turlar tashkil etadi. Ular moyli, efir moyli, tolali, oshlovchi, bo`yoq va kauchuk byeruvchi o`simliklardir. Uchinchi guruhga dorivor o`simliklar kirib, ular turli kasal-liklarni davolashda ishlatiradi. Bu guruhga yovvoyi holda o`stiriladigan choy, kofe o`simliklari, shokolad kiradi. CHoy va kofe o`simliklaridan kofein alkaloidi, kofe va shokolad daraxtlaridan teobromin alkaloidi olinadi. Qishloq xo`jaligida em-xashak o`sim-liklarni tashkil etuvchi 4 guruh ham katta ahamiyatga ega. Beshinchi guruhni tuban o`simliklar, ayniqsa baktyeriyalar va zamburuG’lar tashkil etib, ular inson tomonidan achish jarayonlarida foyda-laniladi va tuproq unumdorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Tuban o`simliklar tibbiyotda keng qullaniladigan antibiotik moddalar olishda asosiy xom ashyo hisoblanadi. Insonning xo`jalik faoliyatida o`simliklardan hosil bo`l-gan mahsulotlar-toshkumir, qo`nG’ir ko`mir, yonuvchi slanets, torf, sapropel va neft’ kabilar muhim rol’ o`ynaydi. Jonli tabiatning muhim tarkibi hisoblangan o`simliklar biologik moddalarning normal aylanishini ta`minlaydi, atmosfyerani kislorodga boyitadi, organik moddalar to`playdi, bu esa o`z navbatida inson va hayvonlar uchun oziqa mahsuloti bo`lib xizmat qiladi.