Botanika fani va uning vazifalari. O`simliklar dunyosi va uning tasnifi. O`zbekistonda botanika fanini rivojlanishi

Botanika fanining rivojlanish tarixi.
O`simliklar haqidagi bizgacha etib kelgan dastlabki ilmiy ma`lumotlarni yeramizdan avvalgi III–IV asrlardagi grek klassik faylasufi Aristotel va uning shogirdi, botanika fanining asoschisi Teofrast asarlarida kuzatish mumkin.
XV-XVIII asrlar botanikaning rivojlanishida o`simliklarni dastlabki ro`yxatga olish davri hisoblanadi. Bu davrda o`simliklar morfologiyasining asosiy tushunchalari, ilmiy atamalar vujudga keldi. O`simliklarning klassifikatsiya qilishning uslublari va qonun-qoidalari ishlab chiqildi. O`simliklar dunyosining dastlabki sistemalari yaratildi.
XVII–XVIII asrlarda organizmlarning tuzilishi va vazifalari, ba`zi bir umumiy qonuniyatlar haqida juda ko`p asheviy matyeriallar to`plandi. Ayniqsa, o`simliklarning tashqi muhit bilan o`zaro aloqada bo`lishi, ularning yashash sharoitiga moslanishi haqida ma`lumotlar ko`paydi.
Organizmlarning evolyutsiyasi haqidagi ilmiy asoslangan fikrlar XIX asr boshlarida Frantsiyada J. Lamark organik olam evolyutsiyasini birinchi bo`lib ilmiy asoslashga harakat qiladi. XIX asrining o`rtalari hujayra nazariyasining yaratilishi M. SHleydyer va T. SHvanlardir.
XIX asrining ikkinchi yarmida evolyutsion ta`limot va tarixiy uslub asosida biologiyaning yangi tarmoqlari kelib chiqa boshladi. Ana shu davr turli o`simliklar guruhlarining filogenetik sistemalarini yaratish bilan ham xaraktyerlanadi.
XX asr biologiya fanining jadal rivojlanish davri hisoblanadi. Bu davda biologiya sohasida qo`lga kiritilgan yutuqlar yangi ilmiy ishlab chiqarish uslublari va yo`llarini ishlab chiqish hamda ulardan samarali foydalanish bilan boG’liqdir.
XX asrda botanika sanoat, qishloq xo`jaligi, tibbiyotda va atrof-muhitni muhofaza qilish kabilarda katta ahamiyatga ega.
Tabiat xodisalarining takomillashib, evolyutsion tarzda rivojlanib borishidagi tushuncha va ta`milotlar Abu Nasr Forobiy, Al-Xorazmiy, Abu Rayhon Byeruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo UluG’bek, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi allomalarning asarlarida o`z infodasini topgan.
O`rta Osiyo olimlarining fan tarixida qoldirgan olamshumul ko`p qirrakli ilmiy myerosini o`rganishga e`tibol har tomonlama ortib bormokda. Ayniqsa, alohida ta`kidlash zarurki, keyingi o`n yilliklar davomida O`rta Osiyo mazkur olimlar ilmiy myerosini o`rganish markaziga aylanib qoldi. O`rta Osiyolik olimlarning tabiiy-ilmiy myerosini o`rganish borasida olib borilgan yutuqlarni tahlil qilish shundan dalolat byeradiki, O`rta Osiyo olimlari o`z asarlari bilan jahon biologiya fanlarini rivoj-lantirishga beqiyos ulkan hissa qo`shgan. Keyingi vaqtda O`rta Osiyo olimlarining asarlarini har tomonlama tahlil qilayotganligi va ularni chop etib, keng kitobxonalar ommasi hukmiga havola etilayotganligi ham fikrimizning dalilidir. Ayniksa, O`rta Osiyo olamlari, jumladan, Al-Xorazmiy, A. N. Forobiy, Z. M. Bobur kabi allomalarning ilmiy myerosini o`rganishga baG’ishlab o`tkazilgan yubiley sessiyalari munosabati bilan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar ularni tabiiy fanlar sohasida qoldirilgan ilmiy myerosini va biologiya fan-larini rivojlantirishga qushgan hissalarini aniqlash va uni chuqur o`rganishda yuksak omil bo`ldi.
Jayhonining mana shunday mashhur asarlaridan biri: “Kitob ul-masolik va mamolik” (“Masofalar va mamlakat haqida kitob”) 911-922 yillarda ezilgan bo`lib, ko`pincha uni “Kitob ul-masolik fi-ma`rifat ul-mamolik” (Mamlakatlarni bilishda masofalar kitobi) deb yuritishadi.
Jayhoniy o`z asarlarida O`rta Osiyo, Hindiston, Xitoy, Sarandib (TSeylon), yeron qazilma boyliklari, shuningdek shu mamlakatlarning tabiiy resurslari haqida mukammal ma`lumotlar keltirgan. Uning, ayniqsa Sarandib, Hindiston, O`rta Osiyo, Xitoy o`simliklari va hayvonot dunyosi haqidagi to`plangan matyeriallari qimmatga sazovordir. Jayhoniyning yozishicha Hindiston qirG’oklarida shunday o`ziga xos o`simliklar o`sadiki, ular boshqa yerlarda uchramaydi. Jayhoniy asarlarida O`rta Osiyo va Xuroson o`lkasida yashovchi xalqlar, geografik chegaralar, ularni ijtimoiy va ma`muriy faoliyati, hunarmandchiligi, tabiiy resurslari mahalliy xalqlar foydalanadigan mahalliy dorivor o`simlik va hayvonlardan olinadigan dorivorlar va ularning tibbiyotdagi roli haqida batafsil ma`lumotlar byerilgan. Jayhoniy ayrim daraxtlarning ma`lum vaqtlarda o`zidan suyuqlik ajratib chiqarish xususiyatlarini va bunday xususiyat ularning shakli o`zgargandan keyin ham uzoq vaqt saqlanib qolishini, shuningdek baland toG’li o`lkalarda havo (kislorod) siyrak bo`lishi tufayli yashash qiyinlashishi kabi hodisalarni ham keng sharhlaydi.
1940 yilda o`simliklar resurslari sektori O`zbekiston Fanlar akademiyasining Botanika institutiga aylantirdi. Keyin u tuproq-shunoslik sektori bilan birlashtirilib, O`zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika va tuproqshunoslik instituti deb ataldi. O`sha vaqtlarda Botanika institutida paxtachilik, mikrobiologiya sohalari bo`yicha ilmiy ishlar olib borildi. Botanika instituti jamoasi Toshkent Davlat univyersitti xodimlari bilan hamkorlikda o`simliklarni har tomonlama o`rganib, 6 jilddan iborat O`zbekiston florasi (“Flora Uzbekistana”) kapital asarini yaratdi. Bunda respublikaning 4230 dan ortiq o`simlik turlari tasvirlab byerildi. SHundan keyn botanika institutining sistematika sohasida ish olib borayotgan olimlari “Opredelitel’ rasteniy Sredney Azii” degan asarni yaratishga kirishdilar. Hozirgi kunda uning 10 jildi bosmadan chiqqan.
Keyingi yillarda respublikaning qazilma o`simliklar florasini o`rganishga kyerishildi. Bu ishlarning samarasi sifatida “Paleobotanika Uzbekistana” degan 3 jildli asari yaratildi. O`zbekiston hududida va Ustyurtda geobotanik tekshirishlar o`tkazilib, uning natijalari O`zbekiston Respublikasi vazirligi Qishloq xo`jalik qoshidagi “Uzgiprozem” instituti bilan birgalikda respublikaning 1:100000 masshtabli o`simliklar xaritasi tuzildi.
Respublika bo`yicha o`simliklarni o`rganish borasida olib borilgan ilmiy ishlarning yakuni sifatida Botanika instituti xodimlari tomonidan 4 jildli monografiya “Rastitel’niy pokrov Uzbekistana” chop etildi.
Botanika institutining hozirgi kundagi va kelajak uchun mo`ljallangan ishlari floristik sohasidagi ilmiy-tadqiqotlarni kengaytirish, ayniksa, noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik turlari va jamoalarini muhofaza qilishning ilmiy asoslarini chiqish va shuningdek, respublikaning turli tabiiy mintaqalarida antropogen omillarning o`simliklar qoplamiga ta`sirini o`rganishga qaratilgan. Botanika fanining eng asosiy tarkibiy qismi morfologiyadir. SHuning uchun ham botanikani o`rganish morfologiyadan boshlanadi.