Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 198 məşşaşiyə adlanan Şərq peripatetikləri elmə yüksək qiymət verməsi ilə fərqlənirdilər. İbn Sina və Bəhmənyarın yaratdığı fəlsəfi dünyagörüşlə XI-XII əsrlərdə tərəqqi dövrünü keçirən peripatetiklərin davamçıları yenə də yaranmaqda idi. İbn Sina və Bəhmənyar kimi universal zəka sahiblərindən sonra yaranmış boşluğu Nəsirəddin Tusi kimi dahi bir insan doldura bilərdi. Elmi irsinin böyüklüyü ilə tanınan Tusi yaşadığı dövr ərzində və ondan sonra da belə «son filosof», «əllamə», «həkim», «ustad», «əsrin yeganəsi», «mühəqqiq», «üçüncü müəllim», «xacə» və s. kimi yüzdən yuxarı ləqəblə tanınmışdır. XIII əsrdə çoxlu sayda elm sahiblərinin Şərq fəlsəfəsində iz buraxmasına baxmayaraq, dünya şöhrəti qazanmış təbiətşünas filosof olan Tusi məhz bu ləqəblərə layiq görülürdü. Nəsirəddin Tusi yaşadığı dövr ərzində dini və dünyəvi elmlərin tədqiqatını aparmış, müxtəlif məzmuna malik olan əsərlər yazmışdır. Təkcə fəlsəfəyə aid deyil, müasiri olduğu elmlərin hamısına gərgin əmək sərf edib, ensiklopedik mahiyyət kəsb edən bir təlim meydana gətirmişdi. Bu təkrarolumaz şəxsiyyətin fərqli mövzulara dair həsr etdiyi yüzdən çox əsərlərinin oxşar cəhəti onların orjinallığı idi. Özündən əvvəl yaşamış düşüncə sahiblərinin mütərəqqi fikirlərini cəsarətlə müdafiə edib, onları fanatik dünya- görüşlü fəqih-mütəkkəlimlərin hücumlarından qoruyur. Təsadüfi deyildir ki, həmin dövrdə yaşamış hənbəli məzhəbinin üləmaları Nəsirəddin Tusi fəlsəfəsində irəli sürülən ideyaları inkar etməyə çalışmış, bu yolda özlərinin məntiqsiz və dolaşıq tezislərindən istifadə etmişlər. Fanatik ortodoksal alimlərdən İbn Təymiyyə, İbn Qəyyim və İbn İmad Hənbəli öz əsərlərində Tusi fəlsəfəsini, onun elmi NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 199 dünyagörüşünü ateizimdə və dinə qarşı çıxmasında günahlandırırdılar. Bunlardan Təqiyyədin Əhməd İbn Təymiyyə (1262-1328) Tusinin nəsiriyyə adlı bidətçi bir təlim yaratdığını və ortodoksal şiəlik mövqeyində durduğunu iddia edirdi. Bunlardan fərqli olaraq, mütərəqqi və qabaqcıl tədqiqatçılar Nəsirəddin Tusiyə müsbət qiymət verib, onu müxtəlif şərəfli adlarla adlandırmışlar. Əgər XIII yüzillikdə Qərbdə elmin mövcud olmadığını nəzərə alsaq, Şərq dünyasında hamı tərəfindən Marağa rəsədxanasındakı elmi fəaliyyəti ilə tanınan N.Tusi nin ümumdünya elmində hansı mövqeyə malik olduğunu görərik. Elə bu səbəbdəndir ki, onu «onbirinci əql» deyə adlandırırdılar. Onlar Əbunəsir Farabinin «Məsələlərin mahiyyəti» adlı fəlsəfi əsərində göstərdiyi on əqldən sonra Tusiyə «onbirinci əql» deyə müraciət edirdilər. Nəsirəddin Tusi fəlsəfəsinin yayılmasında Marağa rəsədxanasındakı şagirdlərinin də böyük rolu olmuşdur. Əsasən, N.Tusi elmi irsinin davamçıları olan bu şagirdlərdən Əllamə Cəmaləddin Hilli Tusi fəlsəfəsinə dair yazdığı şərhlər ilə tanınmışdır. Filosofun əsərləri şagirdləri və davamçıları tərəfindən müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq, dünyanın bir sıra yerlərinə yayılmışdır. Orta əsrlərdə yürüdülən bu fəaliyyətin nəticəsində mütəfəkkirin əsərləri Qərb dünyasında az yayılsa da, Şərqdə böyük bir ərazini əhatə edirdi. Orta əsrlər tarixində digər bir anoloqu olmayan Marağa rəsədxanasındakı elmi-tədqiqat araşdırmaları və yaradılmış böyük bir akademiya da Nəsirəddin Tusi zəkasının parıltısı idi. Tusinin yetişdirdiyi yüzlərcə tələbələrdən Əllamə Cəmaləddin Hilli yalnız biri idi. Fəlsəfənin incəliklərinə Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 200 dərindən bələd olan Əllamə Cəmaləddin Hilli Tusinin ən məşhur fəlsəfi əsəri sayılan «Kəlamın təcridi»nə ilk dəfə olaraq şərh yazanlardan biri olur. «Etiqadın təcridinə dair Muradın açıqlaması» adını verdiyi şərhdə Tusini dünyanın ən məşhur filosofları ilə müqayisə edir, oxşar və fərqli cəhətlərini, hansı filosofun təsiri altında olması kimi məsələləri tədqiq edir. Misirdə, Hindistanda, Həbəşistanda, İranda, Türkiyədə, İspaniyada, Qazaxıstanda, Almaniyada, İngiltərədə, Frans- ada, İsveçrədə, Bolqarıstanda, Afrikada, Azərbaycanda, Gürcüstanda və qeyd etdiyimiz bu ölkələrin iri və kiçik şəhərlərində XIII əsrdən başlayaraq XIX əsrə kimi Orta əsrlərə dair yazılmış kiçik və yaxud da həcmli əsərlərin əksəriyyətində müəlliflər N.Tusi və onun irsi haqqında müsbət fikirlər söyləyir və onu «Ustadul-Bəşər», «Elm padşahı», «Məşhur tarixçi», «Şərqin Aristoteli», «Təlim- tərbiyə ustadı» və s. kimi qiymətləndirirlər. Ərəb, fars, osmanlı, türk, osmanlı, tatar, monqol, hind , həbəş, ingilis, fransız, alman, ispan və s. və kimi 100-lə bir sıra dillərə nəşr edilən Tusi əsərləri bir daha onun beynəlmiləl sənətkar olduğunu sübut edir. Onun Ordubadda, Nişapurda, Marağada, Şirazda, Çində, Ərəbistanda və s. kimi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yaşamış tələbələri və onların «Ustadul-Bəşər» adlandırdıqları müəllimləri Tusi irsi də onun beynəlmiləlçi mütəfəkkir olduğuna əsaslı dəlildir. Dünyanın ən məşhur fəlsəfə tarixçiləri ilə adı bir sırada yer alan müasir tədqiqatçılar Nəsirəddin Tusi adlı bir filosofa hər zaman qiymət vermişlər. Demək olar ki, bütün fəlsəfə tarixi əsərlərində peripatetizmin və aristotelizimin Şərq qolundan bəhs edərkən Nəsirəddin Tusi adı hörmətlə Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|