C a n e r t a s L a m a n Big Bang Və Tanrı

60
açıqlanmaqda və lap əvvəldə bəhs etdiyimiz sürətləndirici 
tunellərdə aparılan təcrübələr bu şərhləri təsdiqləməkdədir.
Ilk üç dəqiqə
Kainatın başlanğıcından təxminən bir saniyə sonra kai-
natın hər yerində istiliyin təxminən on milyard dərəcə oldu-
ğu riyazi üsullarla hesablana bilməkdədir. Bu, riyaziyyatın 
ən yüksək tətbiqlərilə mümkün olmaqdadır. Fizika və riya-
ziyyatla çox maraqlanmayanlar kainatın ilk saniyəsi haqqın-
da insanların hansı cürətlə danışdıqlarını başa düşmürlər. 
Lakin atomaltı dünyanın ən məşhur kitabları bu meydana 
gəlmələri  saniyədən  daha  kiçik  müddətlərdən  başlayaraq 
köçürməkdədir. 
Yaxşı  bir  nəzəriyyədən  gözlənilən  fikirlərin  tapılma 
gücü Big Bang-də ən mükəmməl şəkildə mövcuddur. Ka-
inatdakı  maddənin  mərhələli  inkişafını  izah  edən  “İlk  Üç 
Dəqiqə” kitabının (bu mövzunun bəlkə də ən məşhur kitabı) 
yazıçısı Steven Weinbergin izahatlarında belə bir məlumat 
var: “Artıq təkamülün ilk üç dəqiqə içərisindəki kosmik axı-
şını izləməyə hazırıq. Hadisələr əvvəllər sonrakına nisbətən 
daha sürətli baş verdiyi üçün adi bir filmdəki kimi, şəkilləri 
bərabər zaman aralıqlarına düzülmüş göstərmək faydalı ol-
maya bilər. Bunun əvəzinə, filmimizin sürətini kainatın is-
tiliyinin düşməsinə uyğun gələcək şəkildə nizamlayacağıq; 
hər  dəfə  istiliyin  üç  hissəsi  qədər  eniş  olduqca  kameranı 
dayandırıb bir şəkil çəkəcəyik.” Weinberg altı film kadrı ilə 
bu mərhələləri izah edir. Big Bang-in riyazi modelinin bir 
nəticəsi olan ön fikirlərdə tapılma gücünü göstərə bilmək 
üçün bu altı kadrı qısa yekunlaşdıraraq köçürəcəyəm: 
Birinci  kadr:  Kainatın  istiliyi  100  milyard  Kelvindir. 
Kainat maddə və şüalanmadan meydana gəlmiş ayrılmaz 

---

61
bir  şorba  kimidir.  Bu  şorba  içində  hər  bir  hissəcik  digər 
hissəciklərlə  çox  sürətli  bir  şəkildə  vuruşur.  Birinci  film 
kadrında çox az sayda nüvə hissəciyi vardır. Təxmini ola-
raq hər bir milyard fotona ya da elektrona, ya da neytrona 
qarşılıq bir proton, ya da bir neytron düşür. Bu film kadrı-
nın alındığı zaman ölçüsünün saniyənin yüzdə biri qədər 
olduğunu unutmamalıyıq.
İkinci kadr: Kainatın istiliyi 30 milyard Kelvinə düşür. 
Birinci film kadrından bəri 0.11 saniyə keçmişdir. Az saydakı 
nüvə hissəcikləri hələ nüvələri meydana gətirməyə əlverişli 
olacaq  bir  şəkildə  bağlanmayıblar.  Nüvə  hissəciklərinin 
tarazlığı  yüzdə  38  neytron  və  yüzdə  62  proton  olmaqla, 
müəyyən bir sürüşmə nümayiş etdirmişdir.
Üçüncü kadr: Kainatın istiliyi 10 milyard Kelvinə dü-
şür. Birinci kadrdan bəri 1.09 saniyə keçmişdir. Kainat hələ 
neytronların  atom  nüvələrini  meydana  gətirməyə  imkan 
verəcək  bir  tərzdə  bağlanmalarına  şərait  yaratmayacaq 
dərəcədə çox istidir. Azalan istilik səbəbilə proton və neyt-
ron tarazlığından yüzdə 24 neytron və yüzdə 76 proton ol-
maq üzrə bir sürüşmə qeydə alınmışdır.
Dördüncü kadr: Kainatın istiliyi 3 milyard Kelvinə dü-
şür.  İlk  kadrdan  bəri  13.82  saniyə  keçmişdir.  Neytronlar 
əvvəlkindən  çox  daha  yavaş  olmaqla  hələ  də  protonlara 
çevrilməkdədirlər, indi tarazlıq yüzdə 17 neytron və yüzdə 
83  protondur.  Kainat  artıq  helium  kimi  müxtəlif  qərarlı 
nüvələrin meydana gəlməsinə çatacaq qədər soyuqdur, la-
kin bu dərhal reallaşmaz. 
Beşinci kadr: Kainatın istiliyi 1 milyard Kelvinə düşür. 
Beşinci kadrdan qısa bir müddət sonra təəccüblü bir hadisə 
baş verir: İstilik deyterium (hidrogen elementinin izotopu) 
nüvələrinin artıq parçalanmadığı bir nöqtəyə düşür. Lakin 
heliumdan  daha  ağır  nüvələr  seçilən  miqdarda  meydana 
gələ bilməzlər. İlk kadrdan bu yana 3 dəqiqə 46 saniyə keçir 

---

62
(Bu nöqtədə Weinberg, 46 saniyə üçün oxucudan üzr istəyir. 
Kitabın adını 3 dəqiqə 46 saniyə qoyacağı təqdirdə qulağa 
xoş gəlməyəcəyini vurğulayır). 
Altıncı  kadr:  Beşinci  kadrda  arzulanan  nöqtəyə  çatıl-
mışdır, təməl elementlər artıq meydana gəlmişdir. Lakin nə 
olacağını  göstərmək  üçün  Weinberg  filmi  bir  kadr  irəliyə 
aparır. Bu kadrda istilik 300 milyon Kelvindir. İlk kadrdan 
bəri 34 dəqiqə 40 saniyə keçmişdir. Nüvə parçacıqları artıq 
helium və ya hidrogen şəklində bağlıdır (bir əvvəlki hissədə 
bu mövzuya toxunduq). Lakin kainat hələ o qədər istidir ki, 
atomlar meydana gələ bilmirlər.
 
“Plank” zamanı
Görüldüyü kimi, riyaziyyatın yüksək tətbiqləri və his-
səcik  sürətləndiricilərdə  edilən  təcrübələr  sayəsində  Big 
Bang  ilə  açıqlanan  kainatın  ilk  saniyəsində  olanları  başa 
düşməyə  çalışırdılar.  Ancaq  kainatın  10
-43
  saniyəlik  (1 
saniyənin,  1-in  arxasına  43  dənə  sıfır  yazacağımız  ədədə 
bölünmüş  qismi)  hissəsi  üçün  danışmaq  mümkün  deyil. 
Bu  zamana  “Plank”  zamanı  deyilməkdədir,  bu  müddət 
ərzində qravitasiya qanunu kimi fizika qanunları işləmədiyi 
üçün bu zaman hissəsini izah etmək mümkün deyil. 1032 
Kelvin  dərəcə  (Plank  çağı)  haqqında  danışmaq  olmur,  bu 
“Plank” zamanındakı kainatın istiliyidir. “Plank” zamanın-
dan sonra istiliyin və sıxlığın enişi və kainatın genişlənməsi 
çərçivəsində  atomaltı  dünyadan  qalaktikalara  kainatın 
meydana  gəlməsinin  bu  qədər  detallı  izah  edilə  bilməsi 
Big  Bang-in  məlumatımızı  nə  qədər  artırdığını  göstərir. 
Bir  saniyədən  çox  çox  daha  qısa  olan  “Plank”  zamanı  ar-
tıq müzakirə mövzusudur. Halbuki minlərlə il boyunca elm 

---

63
dünyası elmi mənada bir kosmoqoniyadan (kainatın mey-
dana gəlməsinin şərhindən) məhrum idi. 
Atomaltı dünya ilə əlaqədar bütün təcrübələr və hesab-
lar Big Bang-i dəstəkləməkdədir. Kuvarklardan qlüonların 
meydana gəlməsinə, protonlardan, neytronlardan və elekt-
ronlardan  neytronlara  qədər  bütün  hissəciklər  Big  Bang-
in modelində öz yerini tapmaqdadır. Bu hissəciklər qədər 
bunların anti-hissəciklərinin meydana gəlməsi və bir-birləri 
ilə  qarşılıqlı  təsirləri  və  bugünkü  vəziyyətə  mərhələli  bir 
müddətdən  sonra  gəlinməsi  də  Big  Bang-in  izahatlarında 
özünə yer tapır.
Ulduzların mərhələli inkişafı
Big  Bang-in  atomaltı  dünyanın  meydana  gəlməsini 
mərhələli-inkişaflı bir müddətdə izah etməsi müşahidə və 
təcrübələrlə dəstəklənildiyi kimi, ulduz çoxluqları haqqın-
dakı  mərhələli-inkişaflı  izahatları  da  müşahidə  edilərək 
dəstəklənməkdədir. Astronomlar ulduzları 1-ci Populyasi-
ya,  2-ci  Populyasiya  və  3-cü  Populyasiya  ulduzlar  olaraq 
üçə ayırarlar. Bunlardan ilk ortaya çıxan ulduzlar 1-ci Po-
pulyasiya  ulduzlardır.  1-ci  Populyasiya  ulduzlar  kainatın 
maddəsinin daha sıx olduğu dövrdə ortaya çıxdıqları üçün 
bu ulduzlar “super böyük ulduzlar” olaraq adlandırılır. Bu 
ulduzların ömrü qısadır və böyük bir partlama ilə bütün 
maddələrini  kosmosa  saçırlar.  Nəzəriyyəçilər  bu  ulduz-
ların  ancaq  çox  az  bir  qisminin  müşahidə  edilə  biləcəyi 
qənaətindədirlər.  2-ci  Populyasiya  ulduzlar  isə  Big  Bang-
in mərhələli-inkişaflı müddətlərinə söykənərək belə təsvir 
edilmişlər: 

---