Çap üçün deyil

53

52

3

ədədin  yazılışında  hər  bir  rəqəmin  ifadə  etdiyi 

kəmiyyət onun tutduğu mövqedən asılıdır. Məsə-

lən, 569 ədədində 5 yüzlüklərin, 6 onluqların, 9 isə 

təkliklərin miqdarını göstərir:

Əgər ədədin yazılışında rəqəmin qiyməti durduğu 

yerdən  asılı  olaraq  dəyişirsə,  belə  say  sisteminə 

mövqeli say sistemi deyilir. Bunun əksi olan möv-

569 = 5·100 + 6 10 + 9 1

·

·

2

İkilik

8

Səkkizlik

10

Onluq

16

Onaltılıq

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

10

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

0

1

2

3

4

5

6

7

10

11

12

13

14

15

16

17

20

0

1

10

11

100

101

110

111

1000

1001

1010

1011

1100

1101

1110

1111

10000

Say sistemlərinin ədədləri arasında uyğunluğu

14.

 SAY SİSTEMLƏRİ

Rəqəmlər  vasitəsilə  ədədlərin  yazılması  və  adlandırılması  üsuluna  say 

sistemi deyilir.

Gündəlik  həyatda  istifadə  etdiyimiz  10-luq  say  sistemində  ədədlər  on 

müxtəlif rəqəm (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) vasitəsilə yazılır. Bu say sistemində 

· 

· 

Hansı say sistemləri ilə tanışsınız?

Nə üçün kompüterlərdə 2-lik say sistemindən istifadə olunur?

 

Satışda  vaxtı  ikilik  say  sistemində  gös-

tərən saatlara rast gəlmək mümkündür. Bu 

saatlarda vaxtı göstərmək üçün iki sırada 

yerləşdirilmiş  10  işıqsaçan  dioddan 

(LED)  istifadə  olunur.  Birinci  sıradakı  4 

işıqsaçan diod saatı, ikinci sıradakı 6 diod 

1. Yanan diodları “1”, o biriləri “0” ilə işarə edib 1-dən 12-dək ədədləri (saat-

ları) 0 və 1-lərin ardıcıllığı şəklində göstərin. 

Nəticəni müzakirə edək:

- Ekranın birinci sırasında göstərilə bilən ən böyük ədəd hansıdır? Bəs ikinci 

sırada? 

- Hazırkı vaxtı göstərməsi üçün hansı diodlar yanmalıdır?

Fäaliyy t

ä

Fäaliyy t

ä

2. Eyni qayda ilə 1-dən 59-dək ədədlərdən (dəqiqələrdən) bir neçəsini ikilik 

say sistemində yazın. Məsələn:

Ekranın təsviri

Yazılışı (0 və 1)

Saat

1

2

...

12

...

...

0001

0010

1100

Ekranın təsviri

Yazılışı (0 və 1)

Dəqiqə

1

2

...

45

...

...

000001

000010

101101

Saat

Dəqiqə

isə dəqiqəni göstərir. Göstərilən qiyməti almaq üçün yanan işıqlara uyğun 

29 

ədədləri cəmləmək lazımdır. Məsələn, şəkildəki saat 9 -u göstərir.

Sözlük

Sözlük

Say sistemi

Mövqeli say sistemi 

Mövqesiz say sistemi

Say sisteminin əsası 

8-lik say sistemi 

16-lıq say sistemi

qesiz say sistemində isə rəqəmin qiyməti onun mövqeyindən asılı olmur. Mə-

sələn, bu günədək bəzi yerlərdə istifadə olunan Roma say sistemi mövqesizdir. 

Mövqeli say sistemində istifadə olunan rəqəmlərin miqdarı say sisteminin 

əsası nı  müəyyən edir.  

Say sisteminin adı onun əsası olan ədədin adına görə müəyyənləşir. Onluq 

say  sisteminin  əsası  10,  ikilik  say  sisteminin  əsası  isə  2-dir.  Mövqeli  say 

sistemləri çoxdur və onlardan ən çox yayılan 10-luq say sistemidir.

Əsası  10-dan  kiçik  olan  say  sistemində  onluq  say  sisteminin  yuxarı  rə-

qəmləri atılır. Məsələn, səkkizlik say sistemində yalnız 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 rə-

qəmlərindən  istifadə  olunur.  Əgər  say  sisteminin  əsası  10-dan  böyükdürsə, 

çatışmayan rəqəmlərin yeri latın əlifbasının baş hərfləri ilə doldurulur. Məsə-

lən, əsası 16 olan say sistemində aşağıdakı rəqəmlərdən istifadə olunur:  

 

Burada A, B, C, D, E, F rəqəmləri onluq say sistemindəki 10, 11, 12, 13, 14, 

15 ədədlərinə uyğundur.

Aşağıdakı cədvəl 2-lik, 8-lik, 10-luq və 16-lıq say sistemlərinin ədədləri 

arasında uyğunluğu  göstərir.

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F 

2

İkilik

8

Səkkizlik

10

Onluq

16

Onaltılıq

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

0

1

2

3

4

5

6

0

1

10

11

100

101

110

7

8

9

7

8

9

7

10

11

111

1000

1001

A

10

12

1010

B

11

13

1011

8        4         2        1

32  16   8    4     2    1

Çap üçün deyil

---