128
mənəvi müstəvidə həyata keçməlidir. Çünki allaha ancaq
inanmaq, onu ancaq müqəddəslik duyğusu ilə dərk etmək
olar. Təfəkkür, məntiq, rasional idrak burada acizdir. Cavid
bu ideyanı «Xəyyam»a girişdə – minacat səsi ilə belə ifadə
edir:
Ey fəzalarda gülümsər əbədi şerü xəyal!
O nə qüdrət, o nə hikmət, o nə ahəngü cəlal!?
Hər dəha çırpınaraq səndə arar feyzi-kəmal,
Yenə yox kimsədə əsla səni idrakə məcal.
Haqqa yaxınlaşdıqca dini fərqlər artmır, azalır.
Görünür, insanın daxilən təmizlənməsi, yüngülləşməsi,
pərvazlanması, eşqin qanadlarıyla haqqa doğru uçması
ideyaları həm də dinlərin vəhdəti ideyasına gətirir.
Din bir olsaydı yer üzündə əgər,
Daha məsud olardı cinsi-bəşər.
Həm də bu fikir təkcə Dərvişin dilindən eşidilmir.
Şeyx Sənan İslamı daha dərindən anladıqca xristianlığı da
ehtiva etməyə çalışır:
Mənə olmuş cahan pərəstişkar,
İmdi pək başqa bir cəlalım var.
Sanma İslamə rəhbərəm tənha,
Peyrəvimdir xristianlar da.
Yaxud başqa bir yerdə Şeyx Sənan deyir:
Birsə həqq, cümlə din də bir... naçar,
129
Xəlqi yalnız ayırmış azğınlar...
Yaxud Cabbarlıda oxuyuruq:
«Siz ey min-min qəbilələrə, millətlərə, irqlərə ayrıl-
mış məzlum bəşəriyyət!» «Mən bu gün bütün istilalara,
müharibələrə, qırğınlara, əsirliyə, köləliyə, cəbrə, istibdada,
altunlara, hökumətlərə, qanunlara, dinlərə, allahlara, bütün
əski varlığa qarşı üsyan bayrağı qaldırıram».
«Bu yalnız ərəblərdə deyil, yalnız burada deyil, hər
yerdə belə olmuşdur. Bunu babillilər də belə etmişlər,
yunanlar da belə etmişlər, rumlar, yəhudilər də belə
etmişlər. İsalar, musalar, iskəndərlər, saysız-hesabsız insan
qəssabları hamısı belə etmişlər»
Cavid
də, Cabbarlı da böyük müqəddəslik
duyğusundan ayrı salınmış, özgələşmiş, dinsizləşmiş,
hadisələşmiş, müxtəlifləşmiş və bu müxtəlifliklərin
qarşıdurmasını yaratmış əski dünyanın əleyhinə çıxaraq,
insanın öz daxili-mənəvi yüksəlişinə, sevgiyə, məhəbbətə
və insani məhəbbətin gücü ilə əldə edilmiş ümumbəşəri
birliyə səsləyirdi. Dinləri birləşdirərək hamısına qarşı eyni
dərəcədə üsyan edən Elxan əslində dinləri birləşdirərək
hamısına eyni dərəcədə xidmət edən Şeyx Sənanın o biri
qütbü deyilmi? Və qütblər eyni mahiyyətdə birləşmirmi?
Dinlər, təriqətlər arasında fərq bir qayda olaraq hadi-
sə, mərasim müstəvisində özünü göstərir. Dinin mahiyyəti
130
isə müqəddəslik duyğusu ilə bağlıdır. Bu duyğu olmadıqda
dini ehkamlar, dini ayinlər, dini mərasimlər əsl dini əvəz
edir və din əvəzinə dini pərdəyə bürünmüş psevdodin
yaranır ki, o da mahiyyəti etibarilə dinsizlikdən fərqlənmir.
Təsadüfi deyildir ki, Cavid də, Cabbarlı da məhz
«din pərdəsi»nə, «din qalxanı»na qarşı mübarizə aparıblar.
Xəlifənin hədiyyə göndərdiyi rəqqasələrə işarətlə Xəyyam
«Din pərdəsi altında nə xoş, incə lətifə», - deyir. Eləcə də
Elxan «mən üzümə bir din qalxanı çəkib cahangirlərin
cəlladlığını qəbul edə bilmərəm», - deyir.
Caviddə də, Cabbarlıda da «din» ideyası «azadlıq»
və «məhəbbət» ideyaları ilə qarşılaşdırılır. «Od gəlini»ndə
Xürrəm diyarının mənəvi kodeksi belə səslənir: «Azad
sevgi, azad vicdan könlümün tanrısı». Dini hiss daxili bir
ehtiyac olmadıqda, insanın mənəvi yüksəlişindən, saflığın-
dan, paklığından, müqəddəslik səviyyəsinə yüksəlmiş ali
duyğularından doğmadıqda, kənardan icbari yolla təlqin
edildikdə bu böyük azadlıq carçıları onu qəbul edə bil-
mirlər. Həm də bu mövqe 20-ci əsrin əvvəllərində meydana
gəlməyərək, Şərq fəlsəfi fikrində qədim köklərə malikdir.
Cavidin şəxsi fikirləri, böyük Ömər Xəyyamın mövqeyi ilə
necə də səsləşir:
«Mən ömrümü sərməst olaraq şən dilərəm, şən.
Bir dindəyəm, azadə bütün küfr ilə dindən».
(«Xəyyam»)
131
Bu misralar Ömər Xəyyamın məşhur rübaisindən tər-
cümə olunaraq mətnə daxil edilmişdir. Həmin mövqe
«Xəyyam»dakı digər obrazın – Sevdanın dili ilə də təqdim
olunur:
«Bir vəhşi göyərçin kimi mən də,
Şən könlümü azadə dilərdim.»
(«Xəyyam»)
Bu ideyalar hələ «Şeyx Sənan»da da irəli sürülürdü.
Lakin Cəfər Cabbarlı Şeyx Sənanın dinlə azadlığı
uzlaşdırmaq cəhdlərini tənqid etsə də, onun «Od
gəlini»ndəki azadlıq axtarışları da son nəticədə sadəcə
dinsizlikdən deyil, nəfsin tərbiyəsi, mənəviyyatın yüksəlişi
ideyasından bəhrələnir. Maraqlıdır ki, «Od gəlini»ndən
sonra yazılan «Xəyyam» bu ideya təkamülündə sintez
məqamına uyğun gəlir. Və biz iki müxtəlif dramaturqun
birlikdə triada sistemi qurduqlarının şahidi oluruq. Cabbarlı
«Şeyx Sənan»ı inkar edir və «Od gəlini»ni yaradır. Cavid
inkarı inkar məqamında «Xəyyam»ı yaratmaqla hər iki
ideyanın sintezinə nail olur.
* * *
İndiyədək Cavid, demək olar ki, ancaq bir şair və
dramaturq olaraq tanınmışdır. Və bu xüsusda onlarca
tədqiqatlar aparılmış, məqalələr, kitablar yazılmışdır. Lakin
ilk dəfə olaraq Cabbarlı Cavidin sənətkardan daha çox
filosof olduğunu vurğulasa da, onun fəlsəfi müstəvidə
Dostları ilə paylaş: |