bütün dünyada psixologiya elminin inkişafına əsaslı təsir gös-
tərdilər. Bir qədərdən sonra Vundtun laboratoriyası əsasında
dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu təşkil olundu.
Beləliklə, psixologiya eksperimental bir elm olmaqla yanaşı, həm
də müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başladı.
Azərbaycanda ilk psixologiya laboratoriyası 1926-cı ildə
F.Ə.İbrahimbəyli tərəfindən yaradılmışdır.
Azərbaycanda da psixologiya elmi özünəməxsus inkişaf yolu
keçmişdir.
Biz Azərbaycanda ilk psixoloji təsəvvürlərə aid xalqımızın
adət-ənənəsində, ailə və rnəişət (toy, yaş, və s.) mərasimlərində də
təsadüf edirik. Molla Nəsirəddin, Bəhlul Danəndə insanları yaxşı
tanıyırdılar. Azərbaycanın xalq nağılları və dastanlarında müxtəlif
psixoloji hadisələr geniş təsvir olunmuşdur.
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında insanların qarşılıqlı mü-
nasibətləri təhlil olunur. Dastanda davranış normalarında özünü
büruzə verən xəyanət, həsəd, qorxaqlıq fərarilik kimi mənfi
surətlər tənqid edilmişdir.
1
XI əsrdən başlayaraq Azərbaycanda psixoloji ideyalar fəlsəfi
traktat və bədii ədəbiyyat nümunələrində daha çox təsadüf olunur.
Azərbaycanda psixoloji ideyaların inkişafında Bəhmənyar,
Xəqani, Şirvani, Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi, İmadəddin
Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov,
M.F.Axundov, Ü.Hacıbəyov, Hüseyn Cavid, C.Cabbarlı kimi
mütəfəkkir şair və yazıçıların böyük xidməti olmuşdur.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan maarif-
çiləri mütərəqqi rus pedaqoq və psixoloqlarının əsərləri ilə tanış
olmaq imkanı qazandılar. Artıq Azərbaycan pedaqoqlarının
əsərlərində yaş və pedaqoji psixologiya məsələlərinə daha çox yer
ayrılmağa başladı. Bu halda aydın təsəvvür əldə etmək üçün
görkəmli Azərbaycan pedaqoqu Məhəmməd Tağı Sidqinin
"Nümunəyi-əxlaq" əsərini xatırlamaq kifayətdir.
1
1
Ə.S. Bayramov. . Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., 1989, s. 56.
1
Ə.S.Bayramov. , Ə.Ə.Əlizadə. Psixologıya. Bakı, Maarif'. 1989,
s. 60.
11
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qələbə çaldıqdan sonra
psixologiya elmi müstəqil bir elm kimi sürətlə inkişaf etdi Ali
məktəblərdə psixologiya elmi tədris olunmağa başladı və kadr
hazırlığına diqqət artırıldı.
Respublikamızın yaşlı nəslinin nümayəndələrindən A.O.Ma-
kovelski, Ə.K.Zəkuyev, M.R.Abbasov, M.Hacıyev və b. səmərəli
fəaliyyət göstərmiş, kafedra və laboratoriyalar açmışlar.
Azərbaycan psixoloqlarından M.C. Məhərrəmov, Ş.S.Ağayev,
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.ƏIizadə, M.Ə. Həmzəyev, Y.Kərimov, N.Ka-
zımov, Ə.Ə.Qədirov, M.S.Əbdütov, Q.Əzimov, Z.M.Mehdizadə,
İ.Ə.Seyidov, Ş.Babayev, Aİ.Məmmədov, İ.N.Məmmədov, T.M.
Mustafayev, S.Seyidov və b. apardıqlan elmi -tədqiqat işləri psixo-
logiya elmini daha da zənginləşdirmişdir.
Azərbyacan psixoloqlarının əsərlərində, dissertasiylarında
psixologiyanın ən yaxşı tədqiqat metodları seçilib toplanmış,
eksperimentlərin qoyuluşu, gedişi, aparılması şərh olunmuş,
araşdırmanın yol və vasitələri göstərilmiş, alınan nəticələr təhlil
edilmişdir.
1
Azərbaycan psixoloqları XX əsrdə apardıqları
araşdırmalar əsasında nəticələrə dair konfranslarda, dünya
miqyaslı qurultaylarda, konqreslərdə çıxış etmiş və məruzələr
etmişlər.
Psixologiyanın tədqiqat metodları.
Psixoloji tədqiqat metodları dedikdə bu elmin öz predmetini
tədqiq etmək üçün hansı yol və vasitələrdən istifadə edilməsi
nəzərdə tutulur. Müasir psixologiyada istifadə edilən əsas metodlar
və əsas metodların variantları 1 saylı cədvəldə göstərilmişdir.
Müşahidə bir neçə variantda həyata keçirilir. Kənardan
müşahidə hadisələrin gedişatına müdaxilə etmədən onu baş verdiyi
təbii şəraitdə izləməyi nəzərdə tutur.
1
Ə.Ə.Qədirov, N.Ə. Xəlilov. Yaş psixologiyası Dərs vəsaiti.
Gəncə, 1999, s. 36-38.
12
Cədvəl 1.
Psixoloji tədqiqatın əsas metdları və onlrın variantları
Özünü müşahidə zamanı insan özünü təhlildən istifadə edərək
öz davranışını, təəsüratını, öz hafizəsinin məhsuldarlığını və s.
müəyyənləşdirir. Bu zaman adam özünə başqalarının gözü ilə
baxır və özünü başqaları ilə müqayisə edir.
Müşahidə metodunun tədqiqat üçün bir çox üstünlükləri ilə
yanaşı nöqsanları da vardır. Bu nöqsanlar, hər şeydən əvvəl
ondan irəli gəlir ki, bəzən psixi hadisələr çox sürətlə cərəyan
edir. Lazım olan anın qeydini aparmaq çətin olur, bəzən də
mümkün olmur. Təkrar müşahidə lazımi səmərəni vermir. Bu
çatışmazlıqları aradan qaldırmaq məqsədilə psixologiyada
eksperiment metodundan istifadə olunur. Eksperiment metodu
isə cədvəldən göründüyü kimi təbii və laborator olmaqla
müxtəlif variantlarda həyata keçirilə bilər.
Laborator eksperiment adından da göründüyü kimi xüsusi
laboratoriyalarda aparılır və onun gedişində müxtəlif cihaz-
lardan istifadə olunur. Lakin bəzən psixi prosesin gedişi labo-
rator şəraitində səhih olmur, bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq
məqsədilə təbii eksperimentə geniş yer verilir.
13
Əsas metodlar
Əsas metodların variantları
Müşahidə
Kənardan müşahidə
Özünümüşahidə
Eksperiment
Təbii
Laborator
Psixodiagnostik
Testlər
Anketlər
Sosiometriya
İntervyü
modelləşdirmə
Riyazi
Texniki
Kibernetik
Statistik
Dostları ilə paylaş: |