müxtəlif fərqlər vardır. Bu fikir ayrılığı xüsusilə inkişafın hərə-
kətverici qüvvəsində, yəni şəxsiyyətin inkişafına cəmiyyətdə olan
müxtəlif sosial qrupların təsiri, inkişaf dövrünün qanuna-
uyğunluqları, bu sahədə inkişafa kömək edən və mane olan
proseslər daxildir.
90-cı illərdən etibarən şəxsiyyətin inkişafı və formalaşması
prosesində müxtəlif nəzəriyyə və konsepsiyaları əhatə edən inkişaf
konsepsiyasına xüsusi diqqət yetirilir. Belə bir nəzəriyyəyə
əsaslanan konsepsiyalardan biri Amerika psixoloqu E.Eriksona
məxsusdur.
Eriksonun baxışlarının əsasını epigenetik prinsiplər təşkil edir.
Şəxsiyyətin inkişafında Eriksona görə səkkiz psixoloji krizis dövrü
mövcuddur, bu isə hər bir insanda hökmən baş verir:
1.
İnam-inamsızlıq (həyatın birinci ilində);
2.
Tərəddüd və utancaqlıq (2-3 yaş dövrü);
3. Təşəbbüskarlıq və öz günahını dərk etmə (3-6 yaş
dövrü);
4.
Əməksevərliyə alışma dövrü (7-12 yaş dövrü);
5.
Şəxsiyyətin özünüdərketməsi (12-18 yaş dövrü);
6.
Ünsiyyət və intimliliyə meyl (18-30 yaş dövrü)
7.
Yeni nəsil tərbyiə etmək (30-60 yaş dövrü)
8. Ötən ömürdən razı qalmaq və ya qalmamaq (60 yaş-
dan sonra)
Eriksonun konsepsiyasının əsasını, insanın daxili aləminin
dəyişməsi, ətrafdakı adamlarla münasibətdə radikal dəyişiklik
təşkil edir. Bunun nəticəsində şəxsiyyət əvvəllər mövcud ol-
mayanı əldə edir. Formalaşan və inkişaf edən şəxsıyyət həyatda
nəinki yaxşı keyfiyyətləri, həm də pis keyfiyyətləri mənimsəyir.
Bu nəzəriyyənin ayrı-ayrı variantlarını, şəxsiyyətin fərdi
keyfiyyətləri nöqteyi-nəzərindən araşdırmaq demək olar ki,
mümkün deyildir. Bütün bu çətinlikləri nəzərə alaraq Erikson öz
inkişaf konsepsiyasında-normal və anormal inkişafı izah etməyə
çalışır. Təmiz halda onlara həyatda demək olar ki, rast gəlinmir,
amma onları mümkün olan aralıq variantları kimi qarışıq şəkildə
izah etmək olar (cədvəl 2).
20
Cədvəl 2.
Eriksona görə şəxsiyyətin inkişaf dövrləri
İnkişaf dövrləri Normal inkişaf xətti
Anormal inkişaf xətti
1.Çağalıq dövrü
(1 yaşa qədər
olan dövr)
İnsanlara inam, Qarşı-
lıqlı məhəbbət, valide-
ynlərin tanınması, başqa
adamlarla ünsiyyət
Tez döşdən kəsilməsi,
ananın uşaqla pis rəf-
tarı əsasında inam-
sızlığın yaranması.
2.Körpəlik
dövrü (1-3 yaş)
Ozünə inamın yaranma-
sı. Uşaq özünə müstəqil
ancaq
valideynlərdən
asılı insan kimi baxır.
Uşaq öz qabiliyyət-
lərinə hələlik inanmır.
Onun danışığı, yerişi,
elementar hərəkət vər-
dişləri istənilən səviy-
yədə deyildir.
3. Məktəbəqədər
yaş dövrü (3-6
yaş)
Aktivlik və hər şeylə
maraqlanmaq. Ətrafda
baş verən hər şey barə-
də böyüklərə sual ver-
mək.
Passtivlik və insanlara
etinasız
münasibət.
Təşəbbüsün olmama-
sı, başqalarının hisslə-
rindən asılı olmaq.
4.Kiçik məktəbli
yaşı dövrü (6-10
yaş).
Əməksevərlik. Müvəf-
fəqiyyət qazanmaq üçün
çalışmaq. Qarşıya həlli
mümkün olan real və-
zifələr qoymaq.
Çətin tapşırıqlardan və
başqa adamlarla yarış
vəziyyətindən qaçmaq.
Öz böyüklüyünə və
yaşına inanmamaq.
5.Yeniyetməlik,
cinsi yetişkənlik
və qənelik dövrü
(11-20 yaş)
Həyat yolunun müəy-
yən edilməsi, gələcək
planların müəyyən edil-
məsi. Özünü müxtəlif
rollarda yoxlamaq. Tə-
lim fəaliyyəti. Dünya
görüşün artması. Dost və
yoldaşlar arasında lider-
liyi ələ almağa çalış-
maq.
Keçmiş indi və gələcək
haqqında fikirlərin mü-
vəqqəti xarakter da-
şıması. Özünü idarə
etməyə çalışmaq. Cin-
si rollara inamsızlıq.
Dünyagörüşün
müəyyənləşməsində
səhvlər.
21
6.Yetkinlik
yaşının ilk dövrü.
(21-40 yaş)
İnsanlara
yaxınlıq.İn-
sanlarla əlaqə yaratmaq,
öz həyat və qabiliyyətini
onlara
həsr
etmək.
Uşaqların doğulması və
tərbiyə edilməsi. Öz
həyatından razılıq.
İnsanlardan
qaçmaq.
Xarakter çətinliyi, in-
sanlara aydın olmayan
davranış.
Psixikada,
ruhi
vəziyyətlərdə
müəyyən
çətinliklər
zamanı özünü ələ ala
bilməmək.
7. Yetkinlik yaşı-
nın ikinci dövrü
(40-60 yaş)
Yaradıcılıq. Məhsuldar
yaradıcılıq işi ilə məşğul
olmaq. Tam həcmdə
düşünülmüş həyat tərzi
keçirmək. Ailə vəziy-
yətindən razılıq, uşaqlar
ilə fəxr etmək. Yeni nəs-
lin tərbiyəsi və təlimi.
Eqoizm. İşdə məh-
suldar olmamaq. İlkin
əlillik. Zəhmətdən qaç-
maq.
8. Yaşlı adam (60
dan sonra)
Keçmiş haqqında dü-
şüncələr, onun qiymət-
ləndirilməsi. Ötən hə-
yatın xeyirli və lazımlı
olduğunu duymaq. Ölü-
mün qorxulu olmadığını
başa düşmək.
Həyatın boş keçməsini
anlamaq. Həyatı yeni-
dən başlamaq arzusu.
Yaxınlaşan
ölümün
qorxusu.
İnsan şəxsiyyətinin fəallığı və davranışın motivləri
İnsan şəxsiyyəti fəallığının mənbəyini nə təşkil etməsi barədə
uzun illər boyu mübahisələr getmişdir. XX əsrdə bu mübahisələr daha
da şiddətlənmişdir. Çünki əsrin əvvəllərində Vyana psixiatrı və
psixoloqu Z.Freyd bir sıra eksperimental təcrübələr əsasında maraqlı
fikirlərlə çıxış etdi. Bu psixoloqun fikrincə, insan ona görə fəaldır ki,
onda heyvan əcdadlarından irsən keçmiş instinktiv təhriklər və hər
şeydən əvvəl, cinsi instinkt və özünü mühafizə instinkti təzahür edir.
22
Dostları ilə paylaş: |