Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
153 motivlərinin əksinə olaraq, C.Cabbarlı öz müsbət romantik qəhrəmanı Durnanı mütərəddid, nə isə hərəkətlərində ardıcıl olmayan bir qız kimi vermişdir. O, qətiyyətli deyil, elə bil ki, atanın həqiqi, sevən bir aşiq təsiri bağışladığı səhnələrdə ona güzəştə getmək istəyir: Sən özün heç, sözün də biməna, Fəqət eşqin uca, vuruldum ona. Lakin C.Cabbarlı bu «uzaq» və «köhnə» mövzu- da əsər yaradarkən yenə də ona müasir cəhətdən yanaşmış, ülvinin, alinin, müsbətin, işığın qələbəsini tərənnüm etmişdir. Bu baxımdan poemanın bir yerində şairin Dur- nanın ictimai xarakter daşıyan istək və arzuları, qəlb dünyası barədə Qız qalası abidəsinə dediyi misraları xatırlayaq: Ta o çağdan özün unutmuş o, Başqalarçın çəkir fəqət qayğu. Ta o çağdan o, bir peyğəmbər tək Bəşərin halına yanıb acıyır. Zirvəsində fanar, uçanlar üçün Odlu bir ölkənin yolun açıyor. Zənnimizcə, Durnanın başqaları üçün örnəkliyi poemada indi əsrlər keçmiş, qərinələr ötürmüş Qız qalası abidəsinin timsalında məhz bu misralarda ümumiləşdirilmişdir. 154 Əlbəttə, böyük dramaturqun romantikasını dramatik əsərlərində izləsək, daha bariz, daha parlaq nümunələrə rast gəlmək olar: «Aydın», «Oqtay Eloğlu» «Ədirnə fəthi», «Ulduz», «Od gəlini» və son əsəri – «Dönüş». M.Arif yazır: «Aydının şəxsiyyəti iki xüsusiyyət ifadə etməkdədir. Onun sözlərində bir tərəfdən üsyan edən bir insanın inadkar və döyüşkən səsi, digər tərəfdən, kapitalizm məngənəsi altında əzilən bir insanın fəryad və iniltisi eşidilir». 1 Deməli, Aydın surətinin ziddiyyəti də buradan irəli gəlir. Üsyankar Aydın əsl faciə qəhrəmanı, inil- dəyən və fəryad qoparan Aydın isə miskin, yazıqlıq doğuran xırda bir bədbəxt adama çevrilir. Onun sözləri bu ikiliyi dürüst ifadə edir: «Mən istəyirdim bütün dünya mənimlə hesablaşsın, küçələrdən keçər- kən Aydın gəlir deyə xalq məni barmağı ilə göstərsin. Mən diriliyi yeni əsaslar üzərində qurmaq üçün bütün cəmiyyəti qan dənizində çimdirib, insanlığın çeynənmiş sümükləri üzərində sağ qalacaq beş yaşlı səbi üçün səadət sarayları tikdirmək istərdim». 2 Romantik qəhrəmanın XX əsrin əvvəlləri üçün səciyyəvi olan bu arzularını həyata keçirmək bəlkə də mümkün idi? Belə ki, müsbət qəhrəman mütərəqqi və inqilabi qüvvələrə arxalanaraq, onlarla əlbir, dilbir olub ardıcıl, prinsipial mübarizə nəticəsində məqsədinə çata bilərdi. Lakin Aydında məhz bu xüsusiyyətlər çatmırdı. O, istismar dünyasının, altun 1 M.Arif. C.Cabbarlının yaradıcılıq yolu, Bakı, 1956, s.68. 2 Yenə orada. 155 ağalığının zəhmini görən kimi qanadlı ibarələrlə danışan bir «filosofa» çevrilirdi: «... Əsrimizdə şöhrət və böyüklük qapalı bir evdədir ki, yiyəsi altun, açarı təsadüf, qoruyucusu isə ölümdür» sözlərini deyən Aydın sanki düşmənin qəviliyi qarşısında şaşırır, sarsılır və geri çəkilirdi. Ondakı mütərəddidlik, inilti üsyankar cəhəti öldürür, işi məqamında görmək əvəzinə, ovu bərədən qaçırırdı. Həm də onun intiqam hədəfi konkret yox, çox ümumi və bəlkə də mücərrəd baxımdan izah edilir. Kimə qarşı üsyan? Sualına o, konkret obyekt göstərə bilmirdi: «bütün bəşəriyyətə qarşı, bütün qanunlara qarşı» cavabını verirdi. Aydının fəlsəfəsi, fəaliyyət proqramı çox bəşəri və cazibədar idi və biz bunun üçün onu sevməyə bilməzdik: «Mən elə bir dünya istəyirəm ki, orada millətlər azad, fərdlər azad, zəhmət azad, vicdan azad, hərəkət azad, bütün varlıq azad, istila zənciri yox, altun yox, hər kəs öz zəhmətinin, öz arzusunun quludur». 1 Bu ideal cəmiyyət və ya mühit haqqında onun arzusu, təəssüf ki, söz olaraq qalır, necə deyərlər, öz maddi silahını tapa bilmirdi. Ona görə də dostu Surxayın «öz günbatan fikirli, gündoğan duyğulu» sərsəm dostu barədə dediyi sözlər çox maraqlıdır: «Yaxşı oxuyursan, amma bizim toyuğun qaqqıltısı heç olmazsa bir yumurta ilə təmin olunduğu üçün daha maraqlıdır». Lakin buna baxmayaraq, bizi daha çox real əməl adamı olan Surxay yox, daha çox xəyal adamı olan romantik Aydın surəti cəlb edir. Çünki 1 C.Cabbarlı. Əsərləri, 1-ci cild, Bakı, 1968, s.159 156 Aydın özünü yox, başqalarını düşünür, onun arzuları, idealları bəşəri olmaqla, həm də böyükdür. Aydın düşünür və düşündürür. Bu isə əsas məziyyətdir. Aydın böyük bir iş haqqında, böyük bir amal haqqında fikirləşir, onu praktiki olaraq həyata keçirə bilməsə də, hər halda ona can atır, belə bir işin zəruriliyini başqalarına da anlatmağa çalışır. «Aydın»da ən dəhşətli səhnə kazino səhnəsidir. Burada Aydın öz arvadının qolundan tutaraq «məsum bir qadın namusu hərraca qoyulur» – deyərək simvol dərəcəsinə yüksəlir, barışmaz, ardıcıl, üsyankar bir ideoloqa çevrilir. Onu öldürməklə hədələyən, əlini belinə tapançasına aparmaq istəyən bəylərlə də aman- sız rəftar edir: «Siz əlinizi belinizə aparmaqdansa, cibinizə atın... Çünki sizin silahınız oradadır, kişiliyi- niz də oradadır». Lakin, təkrar edirik, bütün bunlar bizdə Aydına qarşı müəyyən yazıqlıq hissləri, acıma duyğuları oyatmaqdan irəli gedə bilmir. Lirik-ro- mantik duyğularla yoğrulmuş bu müstəsna səhnələr daha çox surətin və yaxud əsərin tragizminə səbəb olsaydı, həmin romantika daha şairanə, daha mütərəqqi və beləliklə də, daha inqilabi vüsət kəsb edərdi. C.Cabbarlının romantik tragediyaları içərisində «Oqtay Eloğlu»nun öz yeri, öz qiyməti vardır. Bütün tədqiqatçıların dediyi kimi, Oqtayın proqramı daha konkret, daha aydındır: «Milli səhnəmizi həqiqi sənətin zirvəsinə qaldırmaq, teatrı müqəddəs bir yerə çevirmək!..» lakin Oqtay burjua mühitində, şəxsiyyətin mənən azad olmadığı bir dövrdə həlli mümkün olmayan gözəl xəyallara daldığını unudurdu. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|