Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
166 Peşmanlıq, fikir, əzab-əziyyət, xüsusilə, vicdan əzabı, insanın öz daxili məhkəməsi daha təsirli, daha qorxulu, daha kəskin olur. Eyni oxşarlığı bir qədər başqa şəkildə olsa da, «Aydın» əsərində də görürük. Aydın Gültəkinlə mükaliməsi zamanı deyir: «Siz mənim xəyalımda yaratdığım bir heykəli canlı olaraq göstərirsiniz». Bir qədər sonra: «Siz indi adi haldan çıxmış, böyük bir məna görkəmi almışsınız...», «mən indi sənə bir qadın kimi deyil, bir «ideal» kimi baxıb yenidən sevirəm». «İndi mən artıq sizi deyil, bu xatiratı sevir, bu xatirat ilə yaşayıram» 1 . Bu qəbildən olan misalların sayını artırmaq da olar. Məsələn, «Oqtay Eloğlu» əsərində baş qəhrəmanın məşhur monoloqu bu baxımdan diqqətə şayandır: «Mən dünyada ədalət adında bir şey tanımıram. Hamısı yalandır! Yalan deyir Şiller! Mən yenə ancaq bu zavallı xalqı tanıyır, ona müraciət edirəm. Ona təslim oluram». Artıq çılğınlaşmış, ədalətsizlik və yalana əsasla- nan mövcud quruluşa nifrətlə monoloqunu davam et- dirən O. Eloğlu deyir: «Son söz onundur. Onu o söyləsin: kimdir müqəssir? Yaşadaraq öldürən, öldürərək yaşadan, sevərək parçalayan, parçalayaraq sevən əliqanlı səfillər padşahı Oqtay Eloğlumu? Bu zavallı, günahsız yavrumu? (Firəngiz nəzərdə tutulur– C.A.) Əski mühitin bu gülünc heykəlimi? Və yaxud alman dahisi böyük Şillerin özümü?». 2 1 C.Cabbarlı. Əsərləri, 1-ci ild, Bakı, 1968, s.310. 2 C.Cabbarlı. Əsərləri. 3- cü cild, s. 326 167 C.Cabbarlı romantikasının bir səbəbi də onun müsbət qəhrəmanlarının hamısının, heç olmasa böyük əksəriyyətinin gənclərdən ibarət olmasıdır. Almazlar, sevillər, yaşarlar, firəngizlər və s. fikrimizi sübut edə bilərlər. Gənclik isə, xəyal, fantaziya, coşqunluq, güc və romantika deməkdir. İyirminci illərdə iki dramaturq gənclərin diqqətini daha çox cəlb edirdi: Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı. Cavid öz tarixi-romantik qəhrəmanları ilə çoxdan tamaşaçılara tanış idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu iki yazıçının əlaqə və münasibətləri maraqlı məsələdir. Gələcəkdə bu məsələ tədqiqatçılarını məşğul etməlidir. Cabbarlı Cavid yaradıcılığının bəzi məhdud cəhətlərini, xüsusən, Azərbaycan həyatından az yazmasını, milli qəhrəmanlar yaratmağa az əhəmiyyət verməsini hiss etsə də, hər halda onun dramaturji təsirindən tamamilə uzaqlaşa bilməmişdi. Cavidin Şeydası ilə Cəfərin Aydını arasında qohumluq vardı və bunu görmək o qədər də çətin deyildi. Amma Cavidin Cəfərə təsiri belə müstəqim təsirdən daha artıq, əks istiqamətdə olmuşdur. Bu cəhəti biz, hətta Cavidin «Peyğəmbər»i ilə Cabbarlının «Od gəlini» arasındakı əlaqədə axtara bilərik. Əgər Cavid Peyğəmbər surətində Məhəmmədi müsbət planda bir humanist və islahatçı kimi vermişdisə, Cəfər Əbu-Üseyd surətində Məhəmmədi mənfi planda, bir qəsbkar və mürtəce şəxsiyyət kimi verməyə çalışmışdı, yəni Cavidin əksinə hərəkət etmişdi, onu bir növ təshih etmək istəmişdi. Cavidin əksinə olaraq, Cabbarlı daha çox Azərbaycandan və həm də müasir həyatdan yazırdı. Cabbarlı Caviddən 168 öyrənirdi, amma onu nəinki təkrar etmirdi, hətta müasir ədəbiyyatın qarşısında duran məsələləri həll etmək işində onu qabaqlayırdı. M.Arif yazır: «Bir təsadüf məni bu məsələ üzərində bir də düşünməyə vadar etdi. Bir gün Azərbaycan Akademik Dram Teatrının kassası qabağında belə bir səhnənin şahidi oldum: kassa qabağında asılmış afişada Cavidin «İblis», «Şeyx Sənan», Cabbarlının isə «Oqtay Eloğlu» və «Od gəlini» əsərlərinin tamaşaya qoyulması elan olunurdu. Afişanı oxuyan iki nəfər söhbət edirdi. Mən onların söhbətini aydın eşidirdim: Cabbarlının əsərlərinə baxanda adamın qanı cuşa gəlir. Cavid də təsirli yazır, amma adamı bədbin- ləşdirir. Cabbarlı Cavidin şagirdidir. Şagirdi olsa da, müəllimi ötür. Bu adamların kim olduğunu təyin etmək çətin idi, amma ədəbiyyatla və teatrla yaxından maraqlan- dıqları hiss olunurdu. Tanımadığım bu adamların, o zamankı qəzet səhifələrində gedən qızğın və dolaşıq mübahisələrdən asılı olmayaraq, sərbəst danışmaları, öz rəylərini açıq söyləmələri mənə o qədər dərin təsir etdi ki, illər keçdi, amma yadımdan çıxmadı: «Şagird müəllimini ötür» 1 . Əlbəttə, o illərdə inqilaba, yeniləşməyə, pafos və romantikaya qüvvətli bir meyl də müşahidə edil- məkdə idi. Akademik M.Arif bu fikri çox sərrast ifadə etmişdir: «Cabbarlı pyeslərinin bizim dövrümüzün 1 M.Arif. Böyük sənətkar.Bakı, 1976, s.27-28 169 gəncləri üzərindəki təsirini sözlə ifadə etmək çətindir. 20-30-cu illərdəki gənclər «Aydın», «Oqtay Eloğlu», «Od gəlini» və «Sevil» kimi əsərləri xüsusi bir ehtiras və aludəliklə, dərin bir həyəcan və coşqunluqla qarşılayırdılar». 1 Bu baxımdan böyük dramaturqun digər əsərlə- rində də gəncliklə, təkamüllə, tərəqqi və inkişafla bağlı, xəyalla, romantika ilə əlaqədar canlı obrazlar silsiləsi tapmaq mümkündür. Hətta son əsəri olan «Dönüş»də də bunların müəyyən nümunələrini görə bilərik. Böyük dramaturqun yaradıcılığını diqqətlə nəzərdən keçirəndə onun çoxşaxəli istedadında realizmlə yanaşı, romantikanın da fəal iştirakını görü- rük. Hələ ilk şeirlərindən birində deyirdi: Buraxınız, seyr edəyim, düşünəyim, oxşayayım, Şu sevimli üç boyalı, üç mənalı bayrağı. Mələklərin qanadını üzərinə kölgə salan? Nə imiş bu, aman Allah?! Od yurdunun arpağı! Göy yarpaqlı, al çiçəkli, yaşıl otlar topasımı? Xayır, xayır! Çiçək solur, otlar yerdə tapdanır. Fəqət bizim bayrağımız ucaları pək seviyor, Yulduzlardan, hilaldan da yüksəklərdə fırlanıyor. Görkəmli tənqidçi, nasir və dramaturq Elçin Cəfər Cabbarlı istedadının çoxcəhətliliyi haqqında orijinal və maraqlı mülahizələr söyləmişdir. Cəfər Cabbarlı qısa ömründə «Vəfalı Səriyyə» və «Solğun 1 M.Arif. Böyük sənətkar.Bakı, 1976, s.27-28 Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|