Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
178 çəkilmiş zəncir!.. Dühalar düşməni, zəkalar, iradələr qatili adət!.. Zəiflik, düşkünlük babası... İnsan arzusu uğrunda heç bir şey qarşısında durmamalıdır. Budur, mənim prinsipim. Mən bütün qanunları: bütün adətləri ayaq altına alıb qara torpaqlar kimi tapdalayaram» 1 . Deməli, ehtiyac və aclıq, istismar və köləlik insanı qula çevirmiş, altunlar, var-dövlət insanları iki barışmaz qütblərə ayırmışdır. «Pulu görürsən? Şeytana namaz qıldırar». Yaxud da «Aydın» əsərinin müvafiq səhnəsində Şantan qız Susanna ilə nadan və yekəbaş Balaxanın mükaliməsinə diqqət edin: Susanna nazlana-nazlana: «Burax! Əl-ayağımızı qırarsan» – deyəndə Balaxan öz qüvvəsinə arxayın bır halda cavab verir: «Kimi qorxudursan? Atam döy- məyəcək, anam söyməyəcək. Olmasın bir quyunun nöyütü. Yerdən sənin üçün ayaq çıxardaram» 2 . Onun romantik qəhrəmanlarının dilindəki dəbdə- bə, pafos, təmtəraq və emosiya həmin obrazların öz məzmun və mahiyyətindən doğurdu və burada heç bir süniliyə yer verilmirdi, çünki böyük amallar uğrunda mübarizə aparan belə qəhrəmanlar təkcə öz adlarından danışmırdılar. İstər Aydın, istər Oqtay, Mirzə Rza Girmani; istərsə də Elxan və başqalarının gözəl və təbii, incə və təsirli, emosional monoloqları həmişə fəal və döyüşkən, mübariz olurdu. Bu isə ondan irəli gəlirdi ki, həmin qəhrəmanlar belə monoloqlarda ancaq öz daxili, fərdi həyəcan və kədərlərini, arzu və istəklərini ifadə etmirdi, onlar, 1 C.Cabbarlı.Əsərləri, 2-ci cild, s.291. 2 Yenə orada. 179 həm də ümumən, xalqın, kütlənin, bir sözlə, bütöv bir zümrənin narahatlığı, fəryadı, protesti kimi səslənirdi. Beləliklə, romantik mahiyyətdə çırpınan dil adi, müstəqim, birbaşa məzmundan başqa ahəngdarlıq və musiqinin hesabına yeni ovxar kəsb edərək kamil şeir təsiri bağışlayır, hətta poetikləşirdi. Bütün bunlara dahi dramaturqun əsərlərindən onlarca misallar gətirmək olar. C.Cabbarlının romantikası onun şeir yaradıcılı- ğında da, xüsusilə, lirik şeirlərində özünü göstərmək- lə, «Qız qalası»ında yüksək zirvəyə çatmış olur. Lirik şeirlərində, ciddi-ictimai motivli şeirlərində də romantikaya xas olan dəbdəbəli, ehtiraslı, qanadlı bir dil hakimdir. Bunlarda mübaliğəli, bəlkə də təmtəraqlı bir deyim tərzi ilə qarşılaşırıq. Lakin onu da deməliyik ki, C.Cabbarlının «Ana» əsərini Qorkinin «Qadın-ana», «Xan və oğlu», «Qız və ölüm» əsərləri ilə nə qədər müqayisə etsələr, onla- rın arasında müəyyən paralellik aparsalar da, bizim ədibimizin əsəri tam müstəqil və orijinal təsir bağışlayır. Doğrudur, təsirlənmə, səsləşmə müəyyən məqamlarda hiss olunur. Məsələn, Qorkinin əsərində Ana öz oğluna sonsuz məhəbbəti sayəsində qəddar və zəhmli hökmdar olan Teymurləngə qalib gəlir, onun daş qəlbini yumşaltmağa nail olur. Və Teymurun saray şairi Girmani anaya şeirlər, mahnılar, himnlər qoşur. ...Lakin dünya gözəlləri arasında bir gözəl var. Onsuz verməz həyat bağı nə bir çiçək, nə də bir bar... Dünyaların ürəyidir, möcüzələr məkanıdır. Bu gözəli «ana» deyib çağırırıq biz insanlar!.. M.Qorki də ana haqqında aforizm kimi səslənən müdrik bir kəlamı 180 söyləmişdir: «Ana yeganə bir qüvvədir ki, onun qarşı- sında ölüm itaətlə baş əyir. Qadına-anaya eşq olsun!». «Qız qalası»na gəlincə deməliyik ki, son dərəcə müstəsna bir mövzuya həsr olunan bu əsər ilə də mistika, düşkün, bədbin romantika yoxdur. Əksinə, poemada iştirak edən surətlərin səciyyələndirilməsi, onların arasındakı dərin və barışmaz konflikt əsərin romantik kəsərini xeyli artırmışdır. Qəddar, ehtiras düşkünü, möhtəkir bir ata ilə çiçək kimi zərif, büllur sular kimi təmiz, bakirə və ismətli bir qız – Durna qarşı-qarşıya gəlmişdir, həm də bu qarşılaşmada kim kimi məsələsi bütün kəskinliyi ilə üz-üzə qoyulmuşdur. Ona görə də nataraz və iyrənc, zahirən də kifir, qanlı Qantəmərin müqabilində şair Durnanı bu cür gözəl, incə, zərif söz və boyalarla təsvir edir. Ancaq Durna, həm də böyük və qadir mənəvi bir qüvvədir. Onu da qeyd edək ki, «Qız qalası» əsərini ədəbi tənqid birmənalı qarşılamamışdır. Onun guya xalqımıza yad olan bir mövzuda yazılması C.Cabbarlının günahıdır. Təsadüfi deyildir ki, xalq şairi R.Rza bu əsərə parodiya kimi eyni adlı bir poema da yazmışdır. Lakin biz Cabbarlı poemasına haqq qazandırırıq. Çünki orada yenə də gözəllik, namus, ismət qalib gəlir. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, böyük sənətkar mövzudan asılı olaraq, qələmə aldığı həyat materialının bədii əksetdirmədə tələb və təkliflərin doğurduğu üslub və formaya müvafiq bir dildə danışa bilirdi. Məsələn, onun xalq yaradıcılığı mövzu və motivlərindən istifadə yolu ilə yaratdığı 181 əsərlərində dil tam xalq dili – sadə, bəzək-düzəksiz, aydın bir səciyyə daşıyır. Bu baxımdan ədibin məşhur xalq dastanlarından «Tapdıq» və ya «Alı xan və Pəri xanım» əsasında yazılan və son zamanlara qədər çap olunmamış «Sitarə» adlı opera librettosunun son dərəcə gözəl, sadə və nümunəvi dilini nümayiş etdirmək üçün Mənsur və Sitarənin mükalimələrindən bir parçanı misal gətirək: Mənsur: Gözəl xanım nə gəzirsən burada? Söylə görüm, haralısan, ay gözəl? Bülbül məskən salmaz belə yuvada, Söylə görüm, haralısan, ay gözəl? Gözəl xanım, şərəflisən, şanlısan, Həyalısan, işvəlisən, qanlısan. Söylə görüm, kimsən, nə məkanlısan, Hansı dağın maralısan, ay gözəl? Sitarə: Soruşma sən mənim məkanım, elim, Xayin qardaş mənim soldurub gülüm. Xəzan yeli lal edibdir bülbülüm, Mən haralı, belə yerlər haralı? Gözəl desən, gözəllərin gözüyəm, Həşdadıyam, doxsanıyam, yüzüyəm, Adım Sitarə, Hac Sayad qızıyam, Mən haralı, belə yerlər haralı? 1 1 C.Cabbarlı. Əsərləri, 4-cü cild. Bakı, 1 9 5 0 -5 1 , s . 1 3 0 . Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|