Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
174 mur. Məsələn, «Ədirnə fəthi» pyesində Ənvər paşanın dilindən bu sözləri eşidirik: «Ey qəhrəman türklərin igid balaları! Siz şanlı türk övladları olduğunuzu heç hərbə girmədən bu qədər böyük məsafəni 3 günə piyada gəlirkən sübut etdiniz! Qardaşlar, biz Ədirnəyə kimsəni əzməyə gəlmədik, biz kimsəyə hücum etmək, kimsəni tapda- maq istəmədik və kəndimizin də tapdanmasına yol vermərik. Bunu görməkdənsə, ölümümüzü görmək istərik. Ey Şərq günəşinin hərarətli qoynunda bəslə- nən azad Asiyanın istiqanlı, igid balaları...Qarışqalar kimi ayaqlar altında tapdanmağa da həyatmı deyirik? Xayır, türk olduğunu anlayan hər kəs bunu qəbul etməz! Yerin üstündə yatmaqdansa, altında yatmaq daha gözəl deyilmi? Biz kimsədən tərəhhüm ummayırıq. Tərəhhüm bir millətin ölməsi deməkdir. Silahına təkyələnməyən bir millət yüksək dağlara belə dayanırsa, nəhayət, yıxılacaqdır. Bu gün Ədirnəni bütün Avropanın tələbinə rəğmən xilas edən kimdir? Nədir, biliyormusunuz? Türk millətinin qəlbində oyanan intibah! Həqiqi bir insan kimi yaşayan intibahi bir hiss, intibah! Onu yaşadacaq və üzərinə bütün Avropa: bütün dünya qalxarsa, susdurmayacaqdır? Ola bilər bundan sonra bizi döysünlər, əzsinlər, fəqət naümid olmamalı, qorxmamalıyıq. İsbat etməli və əmin olmalı ki, təsir altından qalxaraq varlığıyla bütün dünyaya qarşı seyr edib deyəcəklər: Ya Türkiyə şərəf qoynunda, ya Türkiyə ölüm qoynunda (xalq: «Yaşasın Ənvər bəy» – deyir). Haydı, qardaşlar, qəhrəman əsgərlər, yorulmuşsunuz, istirahətə. Yarın 175 isə Hərsa kilsəsinə doğru hərəkət edəcəyik» (gedirlər. Rüfət. Xalid qalır) 1 . Sənətin öz inadkarlıq dili vardır. Onun öz həqiqəti vardır. Şekspirin əsərlərində də hadisə və səciyyələr vardır ki, sadəcə, hekayə etdikdə inanmaq çətindir; amma Şekspir bizi inandırır. Şekspirin «III Riçard» tragediyasında belə bir yer vardır: Qloster, VI Henrixi dəfn edib qayıdan Ledi Anna ilə yolda görüşür. Annanın atasını və ərini öldürmüş Qloster öz şirin və yağlı dili ilə Annanın qəlbini ələ alır, ona vurduğu ağır zərbələri unutdurur və qadının qəlbindəki nifrəti məhəbbətə çevirir. İnanılması çox çətin olan bu hadisəyə böyük sənətkar bizi inandırır, çünki o, bizi burada insan psixologiyasının dərinliyi, mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi ilə tanış edir. Bir tərəf- dən ikiüzlülüyün ən müəzzəm bir surətini, o biri tərəf- dən isə hər fəlakəti unutduran qadın şöhrətpərəstliyi- nin qüdrətini açıb göstərir. Odur ki, sənətin qüdrəti ilə biz inanılmaz bir şeyə inanırıq. Amma, məsələn, çox bəyəndiyimiz «İntizar»da, hətta ən yaxşı hesab etdiyi- miz Alxasbəyin öz oğlunu sevinə-sevinə müharibəyə göndərməsini bir qədər süni hesab edirik: çünki burada müəllifin sənəti atanın səciyyəsini bizə daxilən deyil, zahirən, ruhən deyil, fikrən izah edir. Biz: atanın qəlbini yox, quru mühakiməsini, mülahizəsini görürük. Ancaq Qanbayın ölüm kağızı gəldiyi zaman Alxasbəyin qəlbi sanki bir ildırım şüası işığında ani olaraq görünür: «Belimi sındıran, oğul!»– deyə o, qəlbinin fəryadını aşkara çıxarır. Zeyniş də deyir: 1 C.Cabbarlı. Ədirnə fəthi, Bakı, 1996, s.86 176 «Dağ da yerindən tərpənərmiş!». Bu iki cümlə bizə səmimi göründüyü kimi, səciyyənin də mahiyyətini inandırıcı bir şəkilə salır. Bu iki cümlənin işığında biz Alxas bəyi daha yaxşı görürük. 1 Bu mənada da C.Cabbarlı sənəti bizim sonrakı dramaturqlarımız üçün gözəl məktəb rolunu oynayır- dı. Doğrudan da, Azərbaycanda yetişən sonrakı dra- maturqlar nəsli ondan öyrənmişdir, indi də öyrənmək- dədirlər. M.İbrahimov, S.Vurğun, M.Hüseyn, İ.Əfən- diyev, C.Məcnunbəyov, daha sonralar B.Vahabzadə, N.Xəzri, N.Həsənzadə və onlarca başqaları. Şekspirin «Hamlet» əsərində Hamletin öz sevgilisi, nişanlısı Ofeliyaya dediyi: «Ofeliya, monastra get!» sözləri ilə Cabbarlının «Oqtay Eloğlu» pyesinin baş qəhrəmanının sevgilisi Firəngiz barədə dediyi sözlərdəki aydın və bariz səslənməni heç cür inkar etmək olmaz: «...Sən bu həyatın (səhnənin) görünüşlərinə aldanma! O bir həqiqət deyil, elə görü- nür. O bir oyuncaqdır!». Bunu sanki bir qədər də ay- dınlaşdırmaq məqsədi ilə dramaturq Oqtayın dili ilə surətin monoloqunu davam etdirir: «Mən mənəviy- yatımda bir ideal olaraq yaradıb gizlədiyim min-min bir məxluqu qara torpaqlarda sürünəcək qədər rəzil olan bir həşərat içərisində görmək istəmirəm» 2 . Hər iki əsərdən gətirdiyimiz sitatların mahiyyə- tinə varmadan da aydın olur ki, Şekspirin dövrü kimi Cabbarlının dövrü də pozğunlar, əyyaşlar, satqınlarla dolu imiş. Hamlet sevgilisini qorumaq üçün onu 1 M.Arif. Seçilmiş əsərləri, 1-ci cild, Bakı. 1967, s.189 2 C.Cabbarlı. Əsərləri. 2-ci cild. Bakı. 1950, s.290. 177 monastra göndərir, hələ o da məlum deyildir ki, Allahın müqəddəs evi sayılan həmin monastr və kilsələr çirkabdan xalidirlərmi? Eyni sözləri bəlkə bir qədər də artıq Firəngizə də şamil etmək olar; çünki onun aqibəti daha pisdir, hətta getməyə belə yeri yoxdur. Altun və istismar dünyası Firəngizi də bədbəxt etmişdir. Akademik M.Arif yazır: «Firəngizin saf məhəbbəti Aslanbəylərin quru və duyğusuz haqq-hesablarına qurban olmuşdu. Firəngiz göz yaşı tökə-tökə öz dili ilə öz məhəbbətini inkar etməyə, özünü pozğun və fırıldaqçı Qalaçıxano- vun bədbəxt və aciz bir köləsinə çevirməyə məcbur olmuşdu» 1 . Nəticədə Oqtayın bir az da çılğınlaşaraq Firən- gizi öldürməsi də məhz bununla izah edilə bilər. Bu hərəkətlə Oqtaya elə gəlir ki, Firəngizi öldürməklə, «realı» «ideala» çevirir, deməli, öldürərək yaşadır: «Yalan deyirlər, mən səni öldürmədim. Sən yaşayırsan! Sən buradasan! (köksünə vurub göstərir) Mənim bağrımdasan. Ölən, bu səfilin quraşdırdığı bir yığın ət, bir yığın sümükdür... Sən yaratdığın Firəngiz indi yoxdur, fəqət mən yaratdığım Firəngiz əbədidir! Onu kimsə öldürməz, o solmaz, qocalmaz, usandırmaz, getdikcə gözəlləşər!» 2 . Ona görə də bu cür müstəsna mövzuları, qeyri- adi qəhrəmanları təsvir edərkən, Cabbarlının dili də romantik bir məna kəsb edirdi, surət və personajların ağzı od-alov saçırdı: «Adət! Qanun! Böyüklüyə qarşı 1 M.Arif. Seçilmiş əsərləri, 1-ci cild, Bakı. 1967, s. 291. 2 C.Cabbarlı.Əsərləri, 2-ci cild, s.291 Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|