Cənub bölgəsində Lənkərandayam: vaxtilə zəhmətsevərliyilə Azərbaycanda tanınan bu diyarda indi bərəkətli torpaqlar əkilmir kəndlilər qoyduqları zəhmətin əvəzinə qəpik-quruş almaqdan beziblər

nümunələrinin yaradılmasında bu təşkilatın fəaliyyətindən gedir. Hərgah hər hansı bir dildə ilk 

dəfə hekayə yazılırsa, bu hadisənin əhəmiyyəti müqabilində onun hansı ədəbi metodda – indiki 

halda sosrealizmdə – yazılması, mənim fikrimcə, əhəmiyyətsiz bir şeydir. 

Mən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının milli mənliyimizin, ədəbi-bədii dəyərlərimizin nəinki 

qorunub saxlanmasında, bunların inkişaf etdirilməsində oynadığı müstəsna rol barədə ayrıca 

yazmışam (bax: “Yazıçılar Birliyi, ədəbiyyatımız və özümüz”, “525-ci qəzet”, 18 fevral 2010) və 

yenidən təkrara varmaq istəmirəm. Yalnız onu deyə bilərəm ki, Azərbaycanı müstəqilliyinin 

bərpasına aparan keşməkeşli yolda bütün ziddiyyətləri, mürəkkəbliyi, paradoksları, bəzi hallarda 

eybəcərlikləri ilə bərabər, Sistemin tüğyan etdiyi 1930-40-50-ci illərdə Azərbaycan Yazıçılar 

İttifaqının yeganə milli özünüifadə mənbəyi kimi əhəmiyyətli və əlamətdar fəaliyyəti şəxsən 

mənim üçün mübahisəsizdir. 

“Əlamətdar” sözünü də təsadüfən işlətmirəm. 

Ədəbiyyat nədir? 

İkicə sözlə desək: istedadın ifadəsi. 

Sistemin sosrealizm vasitəsilə ədəbiyyatı idarə etməyə çalışması, əslində, istedadı idarə etmək 

istəyi və hərisliyi idi.  

İstedad sahibini məhv etmək olar (Mikayıl Müşfiq), onu siyasi-ideoloji baxımdan 

fanatikləşdirmək olar (Mehdi Hüseyn), istedadın müəyyən hissəsini “özününküləşdirmək” olar 

(ədəbiyyatımız partiya rəhbərlərinin, yaxud da Kreml ulduzunun vəsfi əvəzinə daha artıq 

“Vaqif”lərə,Səməd Vurğun; “Cənub şeirləri”nə, Süleyman Rüstəm; “Rənglər”ə, Rəsul Rza; 

sahib ola bilərdi), ancaq sosrealizmin təcrübəsi bir daha sübut etdi ki, istedadı tam şəkildə ram 

etmək mümkün deyil. 

Elə buna görə də bu gün – Sistemin (və sosrealizmin) süqutundan 20 il keçəndən sonra da 

Mikayıl Müşfiqin və Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin və Rəsul Rzanın, Süleyman 

Rəhimovun və Mir Cəlalın, Mirzə İbrahimovun və Əbülhəsənin, Əli Vəliyevin və Osman 

Sarıvəllinin, Mehdi Hüseynin (ilk əsərlərindən olan “Kin” povestini və son romanı olan “Yeraltı 

çaylar dənizə axır”ı xatırlayaq) və İlyas Əfəndiyevin, İsmayıl Şıxlının və İsa Hüseynovun, 

Bəxtiyar Vahabzadənin və Əli Kərimin, Məmməd Arazın və İsa İsmayılzadənin və başqalarının 

yaradıcılığı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının (və ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatının!) 

bədii-estetik baxımdan bu və ya digər dərəcədə ciddi faktları olaraq qalır və şəxsən mənim buna 

şübhəm yoxdur ki, həmişə də qalacaq, çünki ədəbiyyat dilində yazıldığı və varlığını ifadə etdiyi 

xalqın tarixi və taleyi kontekstində qiymətlidir. 

Əlbəttə, sistem güclü idi və onun həmləsinə tab gətirmək üçün həmin gücə də ekvivalent istedad 

tələb olunurdu. Bəzən, qəribə bir mənzərə yaranırdı: eyni bir əsərdə həm sosrealizmin tələbləri, 

həm də istedadın təhriki ilə sosrealizmin tələblərinə o qədər də doğma olmayan bədiiyyat 

tələbləri öz ifadəsini tapırdı. “Bir gəncin manifesti” (Mir Cəlal) romanını xatırlayaq: bir tərəfdən 

fon olaraq inqilabi mövzu, o biri tərəfdən, misal üçün, Bahar kimi neçə-neçə nəsillərin sevimlisi 

olan Az

ərbaycan Qavroşunun bədii-emossional təsir gücünə malik faciəsi. 

Yaxud, “Bahar suları” (İlyas Əfəndiyev) pyesini xatırlayaq: bir tərəfdən fon olaraq kolxoz 

quruluşu. O biri tərəfdən isə kolxoz sədri Alxan kişinin zəngin daxili aləminin bədii-psixoloji 

təhlili (sonralar Mirzə İbrahimov Rüstəm kişi (“Böyük dayaq”) obrazı ilə ədəbiyyatımıza bu 

mövzunu davam etdirməyə çalışdı), Uğur ilə Şəfəqin insani hisslər dünyası və elə məhz bunlara 

görə də 1948-ci ildə – müharibədən sonra stalinizmin (Sistemin!) yenidən fironluq etdiyi bir 

dövrdə yazılmış bu pyes bu gün də teatrlarda tamaşaya qoyulur, müstəqil Azərbaycan 

respublikasının tamaşaçıları tərəfindən hərarətlə qarşılanır. 

Sosrealizmin daxilində istedadsız konyuktura ilə bərabər, istedadlı konyuktura (!) da mövcud idi. 

“İstedadlı konyuktura” – mən bu ifadəni yazıram və başa düşürəm ki, nə qədər qəribə səslənir, 

amma güman edirəm ki, nə qədər qəribə səslənsə də, dəqiq ifadədir.  

Konyuktura (söhbət siyasi konyukturadan gedir) sosrealizmi yaradan və meydana çıxarıb 

for

malaşdırmağa cəhd edən əsas komponentlərdən (gizli meyarlardan!) biri idi. Sosrealizm 

çərçivəsindəki yaradıcılıqda – hərgah sən həmin çərçivədən kənara çıxmamısansa – 

konyukturasız ötüşmək mümkün deyil, ona görə də istedadsız konyuktkura ilə bərabər, bu və ya 

 

5 

---

digər dərəcədə istedadlı konyukturanın da bədii ifadəsi yaranırdı. Hər halda “Böyük dayaq”la 

(Mirzə İbrahimov), yaxud “Tamaşa qarının nəvələri” ilə (Əbülhəsən), yaxud da “Səhər”lə 

(Mehdi Hüseyn) “Mingəçevir”i (Əvəz Sadıq), “Yerin sirri”ni (Manaf Süleymanov), ya da ki, 

“Nina”nı (Sabit Rəhman) bədii cəhətdən eyniləşdirmək elmi obyektivlik baxımından düzgün 

deyil. 

Bəli, siyasi konyuktura baxımından bu əsərlər eyni məqsədə – bolşevik inqilabının qələbəsini, 

sosializm cəmiyyəti və bu cəmiyyətin xoşbəxt inkişafını göstərmək məqsədinə xidmət edir, 

ancaq bədiilik baxımından onlar heç vəchlə eyni deyil və elə bilirəm ki, bizim postsovet 

ədəbiyyatşünaslığımız bu məsələdən sərf-nəzər etməməli, ona ciddi diqqət yetirməlidir. 

“Mingəçevir”, “Yerin sirri”, “Nina” tipli romanlar hakim ideologiyanın tələb etdiyi mövzuların 

zövqsüz afişası, ən yaxşı halda plakatı idisə, “Böyük dayaq”, “Tamaşa qarının nəvələri”, “Səhər” 

kimi romanlar həmin mövzularda bədii söz demək cəhdlərinin ifadəsi idi. 

Ən maraqlı (və qəribə!) cəhətlərdən biri budur ki, istedadla yazılmış sosrealizm nümunələri 

ədəbiyyatın inkişafından qat-qat artıq dərəcədə cəmiyyətin inkişafında rol oynayırdı, həm də bu 

– 

xalqın milli-mədəni inkişafı baxımından vacib və əhəmiyyətli bir rol idi. 

“Sevil”i (Cəfər Cabbarlı) xatırlayaq. 

Bir obraz kimi bədii-estetik baxımdan Sevil (eləcə də Gülüş) kimi elə həmin pyesdəki Balaşa, 

yaxud Dilbərə, yaxud da Əbdüləli Məmmədəli cütlüyünə nisbətən uduzur, bu surətlə – Sevillə 

bağlı irad tutmaq olar ki, qurudur, plakat səciyyəlidir, onu dövrün bədiidən artıq, sosioloji ifadəsi 

səhnəyə çıxarıb, Sevil təbəddülatı bədii cəhətdən zəif əsaslandırılıb və s. Ancaq Sevil 

azərbaycanlı qadınların cəmiyyətdə öz yerlərinə sahib çıxmasında müstəsna rol oynadı, nisbətən 

zəif bədii surət güclü ictimai stimula çevrildi. Bu gün bütün dünya gender problemi ilə 

məşğuldur, Sevil isə bu işə elə səhnəyə çıxdığı 1928-ci ildən başladı. Bakıda ucaldılmış “Azad 

qadın” heykəlinə xalq indiyə qədər “Sevilin heykəli” deyir. 

Vaxtı ildə mən – xüsusən gənclik illərimdə – Pavel Korçaginə (“Polad necə bərkidi”, Nikolay 

Ostrovski) ironiya ilə yanaşırdım və doğrudan da o, bədii surət kimi bariz sosrealizm 

qəhrəmanıdır. Sosrealizm SSRİ ilə birlikdə getdikdən sonra “Polad necə bərkidi” bizim 

tənqidimizdə də, rus tənqidində də və güman edirəm ki, digər postsovet ölkələrinin tənqidində də 

antisənətin simvoluna çevrildi. Ancaq, baxın, SSRİ-nin süqutundan və sosrealizmin iflasından 

artıq iyirmi il keçib, Korçagin isə unudulmur və fikir versəniz, görəcəksiniz ki, rus ədəbi 

tənqidinin ona münasibəti də get-gedə yumuşalır, artıq əvvəlki aqresivlik yoxdur. 

Nə üçün? 

Çünki Korçagin bədii-estetik hadisə olmasa da, çox effektli sosioloji hadisəyə çevrildi. 

Artur (“Ovod”, Etel Voyniç) bir bədii surət kimi canlı insandır, fanatiklikdən qat-qat artıq 

dərəcədə romantikdir (sərt romantik!), onun Cemma ilə sevgisi, Montanelli ilə münasibəti incə, 

zərif və dəqiq psixoloji detal və ştrixlərlə işlənib. Korçagini isə bolşevik fanatizmi robota çevirib, 

onun insani xüsusiyyətlərini bütün həyat hadisələrinə sinfi münasibət əvəz edib, Korçaginin 

sərtliyində romantiklikdən əsər-əlamət yoxdur, o, realistdir və onu yalnız yalandan romantik 

donuna geyindirmək mümkündür ki, sosrealizm müddəaları da uzun müddət bu işlə, yəni ədəbi 

falsifikasiya ilə məşğul oldu. 

Artur surətinin yaranması bədii-estetik hadisə olmaqla bərabər, eyni zamanda yeni-yeni 

nəsillərin formalaşmasında mərdlik, prinsipiallıq, şəxsi igidlik, vətəndaşlıq baxımından güclü 

sosial təsirə malik ictimai hadisə idi. Ancaq məsələ (və sosrealizmin qəribəlikləri!) də 

burasındadır ki, bədiilik baxımından birdən yüzə kimi Artura uduzan Korçagin də güclü sosial 

təsirə malik ictimai hadisəyə çevrildi. 

Baxın, “Almas”da (Cəfər Cabbarlı) bir bədii surət kimi İmamyar, yaxud Şərif, yaxud da Mirzə 

Salman Almasa ni

sbətdə nə qədər canlı, dolğun, koloritlidirlər, ancaq Almas sosial baxımdan 

Azərbaycan qadınının hüquqlarının qorunmasında, cəmiyyətin inkişafında vətəndaş kimi rol 

oynamasında 1930-cu illərdə (əsər 1932-ci ildə tamaşaya qoyulmuşdu) çox mühüm ictimai 

stimu

la, hadisəyə çevrildi. 

Sevil, Almas, Çapayev (“Çapayev”, Dmitri Furmanov), Levinson (“Tarmar”, Aleksandr 

Fadeyev), Mehman (“Mehman”, Süleyman Rəhimov), Mixaylo-Mehdi Hüseynzadə (“Uzaq 

 

6 

---